Στην Ελλάδα σήμερα βρισκόμαστε στο στάδιο της ηθικής ανάτασης που έζησαν οι ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα. Όλα δείχνουν ότι βαδίζουμε στην ίδια ηθικολογική υπεραντίδραση μέχρι να βρούμε τον ίσιο δρόμο.
Είναι περίεργο, αλλά ακόμη και για την διαφθορά υπάρχει προσέγγιση στις κοινωνικές επιστήμες που τη θεωρεί (προσωρινά και μέχρις ενός βαθμού) θετική για μια κοινωνία που αναπτύσσεται. Διατυπώθηκε μάλιστα από ένα γνωστό διανοητή, τον πατέρα της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών» Σάμιουελ Χάντινγκτον ο οποίος εξέδωσε το 1961 ένα πολύ αμφιλεγόμενο βιβλίο με τίτλο «Political Order in Changing Societies» (Πολιτική τάξη σε μεταλλασσόμενες κοινωνίες». Στο βιβλίο αυτό αναφέρει ότι η διαφθορά είναι η παιδική ασθένεια της μετάβασης στον καπιταλισμό κι όταν υπάρχει σε μικρές δόσεις δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό. Η Αγγλία του 18ου αιώνα και η Αμερική του 19ου είχαν πρωτοφανή επίπεδα διαφθοράς, η οποία δεν ήταν επιβλαβής αφού εντάσσει τους πληθυσμούς στο νέο σύστημα: «αυτός που δωροδοκεί ένα αστυνομικό έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να ασπαστεί το νέο σύστημα, από κάποιον άλλο που λιθοβολεί ένα αστυνομικό τμήμα», έγραψε στο «Political Order». «Εξάλλου η ήπια διαφθορά μπορεί να υπερβεί την ανεύθυνη γραφειοκρατία και να γίνει έτσι όργανο προόδου! Αν όμως η διαφθορά πάρει μεγάλες διαστάσεις τότε γίνεται όργανο απονομιμοποίησης της πολιτικής διαδικασίας.»
Πιθανώς και μερικώς να έχει δίκιο. Η διαφθορά -ή καλύτερα: η ανοχή της κοινωνίας στη διαφθορά- απαντάται σε όλες τις κοινωνίες σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής των. Ακόμη και σ’ αυτές που τελικά κυριάρχησε η προτεσταντικού τύπου ηθική, δηλαδή στον αγγλοσαξωνικό κόσμο. Αν κοιτάξουμε την αμερικανική κοινωνία στις αρχές του 20ου αιώνα, θα δούμε ότι η διαφθορά ήταν διάχυτη. Από τα χαμηλότερα μέχρι τα υψηλότερα στρώματα. Θα δούμε επίσης ότι υπήρχαν ισχυροί θρησκευτικοί κύκλοι που κήρυσσαν την ηθική και στη δεκαετία του 1920 παίρνουν το πάνω χέρι για να επιβάλλουν μια «ελαφρώς χομεϊνικού» τύπου ηθική διακυβέρνηση στις ΗΠΑ. Το αποκορύφωμα εκείνης της πολιτικής παρέμβασης ήταν αφενός σε κοινωνικό επίπεδο η «ποταπαγόρευση» (και η απαγόρευση όλων των συμπαρομαρτούντων: πορνεία τζόγος κ.λ.π.) και σε θεσμικό επίπεδο μια σειρά απαγορεύσεων, όπως της Ελευθερίας του Λόγου με τη βούλα του Ανώτατου Δικαστηρίου υπό το δόγμα του «σαφούς κι παρόντος κινδύνου» («clear and presend danger» doctrine).
Βλέπουμε δηλαδή την μπουχτισμένη από την διαφθορά αμερικανική κοινωνία να κάνει μια ηθικού τύπου οπισθοδρόμηση και την ίδια την κοινωνία να ζητά όλο και περισσότερους περιορισμούς ατομικών δικαιωμάτων προκειμένου να προστατεύσει το (έτσι κι αλλιώς δύσκολα οριζόμενο) κοινωνικό σύνολο. Επειδή όμως η ηθική είναι μια πολύ ρευστή βάση για να στηρίξει πολιτικές (καθ’ ένας μπορεί να βαφτίσει «ηθικόν» την δοξασία του κι αν έχει την πολιτική δύναμη να την επιβάλλει στην κοινωνία) η ηθική πολιτική πρακτική φτάνει σε αδιέξοδα. Η ποταπαγόρευση, για παράδειγμα, κάνει μεν πιο ακριβή την διαφθορά αλλά ταυτόχρονα την διογκώνει και την σκληραίνει. Η μαφία ριζώνει στο σύστημα εκείνη την εποχή της πολιτικής βασισμένης στην ηθική ανάταση.
Είναι βέβαια πολλές και πολύπλοκες οι διεργασίες που γίνονται στην αμερικανική κοινωνία την περίοδο μετά το κραχ αλλά αν κοιτάξουμε την πολιτική και νομική φιλολογία της εποχής θα διακρίνουμε δύο πράγματα. 1. η νομοθετική παραγωγή και οι νομολογίες δεν βασίζονται σε ένα αδιόρατο ηθικό πρόταγμα, αλλά σε ένα κοινωνικό ωφελιμισμό. Η διαφθορά, για παράδειγμα, πρέπει να παταχθεί όχι διότι είναι ανήθικη (ή διότι «δεν είναι του Θεού») αλλά ως κάτι που έχει πραγματικό κόστος για όλους (πρβλ. Φράνσις Φουκογιάμα: «Εμπιστοσύνη» εκδ. Αντ. Λιβάνη). Η πορνογραφία δεν διώκεται ως προϊόν του διαβόλου, αλλά περιορίζεται η κυκλοφορία της με βάση το δικαίωμα του γονέα να προστατεύσει τα ανήλικα τέκνα του. 2. Υπάρχει μια διάχυτη αισιοδοξία, ότι τα προβλήματα που δημιουργεί η ελευθερία μπορεί να ξεπεραστούν με περισσότερη ελευθερία.
Αυτή η προσέγγιση του δικαίου (με τις δύο παραμέτρους: ελευθερία και «κοινωνικός ωφελιμισμός» με παράλληλη απόρριψη της ηθικολογίας) που δεν την ασπάστηκε μόνο η πολιτική τάξη των ΗΠΑ, αλλά και το μεγαλύτερο κομμάτι της μεσαίας και ανώτερης τάξης απέδωσε καρπούς κι έκανε τις ΗΠΑ αυτό που είναι σήμερα.
Στην Ελλάδα λοιπόν σήμερα βρισκόμαστε στο στάδιο της ηθικής ανάτασης που έζησαν οι ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα. Όλα δείχνουν ότι βαδίζουμε στην ίδια ηθικολογική υπεραντίδραση μέχρι να βρούμε τον ίσιο δρόμο. Αν μπορούμε να αποφύγουμε αυτό το στάδιο θα είναι ευτύχημα. Θα αποφύγουμε, δηλαδή, ένα στάδιο που θα δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα απ’ όσα θα λύσει…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 6.2.2005
