Το «Τέλος της Ιστορίας» δεν διαψεύσθηκε. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι επιβεβαιώθηκε.
Πέρασαν σχεδόν τριάντα χρόνια από τότε που ο μεγάλος Αμερικανός διανοητής Φράνσις Φουκουγιάμα επαναδιατύπωσε τη θεωρία του Φρειδερίκου Χέγκελ για το «Τέλος της Ιστορίας»· το 1989 σε ένα άρθρο στο περιοδικό National Interest και το 1992 σε βιβλίο με τίτλο «Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» (στα ελληνικά εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη). Εκτοτε το αγαπημένο σπορ όλων των αριστερών (διανοητών και μη) ήταν να ψάχνουν στις εφημερίδες τις αποδείξεις διάψευσής του. Ξέσπασε ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία; «Ορίστε που ο Φουκουγιάμα έλεγε ανοησίες». Γίνονταν τρομοκρατικές επιθέσεις, με μεγαλύτερη εκείνη στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου το 2001; «Μαζί με τους Δίδυμους Πύργους κατέρρευσαν τα ιδεολογήματα περί τέλους της Ιστορίας». Ακόμη και τα μονόστηλα της ιστορίας (με το «ι» πεζό) χρησίμευαν για να αποδειχθεί το άδικο του Αμερικανού στοχαστή.
Μόνο που ο Φουκουγιάμα δεν έγραφε για την ιστορία με το «ι» πεζό, αλλά για την Ιστορία με το «Ι» κεφαλαίο. Το εξηγούσε ο ίδιος στο βιβλίο του το 1992, απαντώντας στις επικρίσεις που δέχτηκε για το άρθρο του 1989: «Εκείνο που έφτασε στο τέλος του δεν ήταν η αλληλουχία των γεγονότων (…) αλλά η Ιστορία, δηλαδή η ιστορία με την έννοια της ενιαίας, συμπαγούς, εξελικτικής διαδικασίας, που περικλείει την εμπειρία όλων των λαών σε όλες τις εποχές». Με άλλα λόγια ο Αμερικανός καθηγητής δεν ισχυριζόταν ότι ο κόσμος θα γινόταν μια στατική εικόνα, όπου τίποτε δεν θα συνέβαινε· δεν είναι δυνατόν ποτέ να γίνει κάτι τέτοιο. Ελεγε ότι είναι καθολικώς αποδεκτή «η ορθότητα της φιλελεύθερης Δημοκρατίας, ως σύστημα διακυβέρνησης καθώς αυτή υπέταξε τις αντίπαλες ιδεολογίες, όπως είναι η κληρονομική μοναρχία, ο φασισμός και, πιο πρόσφατα, ο κομμουνισμός (…) Η φιλελεύθερη δημοκρατία μπορεί να αποτελεί το ακροτελεύτιο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης έτσι ώστε να συνιστά το τέλος της Ιστορίας».
Αυτό ήταν μετάλλαξη μιας παλιότερης ιδέας του Γερμανού φιλοσόφου Φρειδερίκου Χέγκελ «Η παγκόσμια ιστορία προχωρά από την Ανατολή προς τη Δύση. Η Ευρώπη αποτελεί κατ’ εξοχήν το τέλος της παγκόσμιας ιστορίας ενώ η Ασία την αρχή της». Αυτή την ιδέα πήρε και ο Καρλ Μαρξ για να διατυπώσει το δικό του «τέλος της Ιστορίας», που θα είναι η κομμουνιστική κοινωνία. «Και ο Χέγκελ και ο Μαρξ», έγραψε ο Φουκουγιάμα, «πίστευαν ότι η εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών δε θα όδευε στο άπειρο, αλλά θα τελείωνε όταν η ανθρωπότητα θα επιτύγχανε μια μορφή κοινωνίας που θα ικανοποιούσε τις βαθύτερες και ουσιωδέστερες επιθυμίες της. Και οι δύο στοχαστές υπέδειξαν ένα “τέλος της Ιστορίας”: για τον Χέγκελ αυτό ήταν το φιλελεύθερο κράτος, ενώ για τον Μαρξ ήταν μια κομμουνιστική κοινωνία. Αυτό δεν σήμαινε ότι ο φυσικός κύκλος της γέννησης, της ζωής και του θανάτου θα έκλεινε, ότι δεν θα συνέβαιναν πλέον σημαντικά γεγονότα ή ότι οι εφημερίδες που τα περιέγραφαν θα έπαυαν να εκδίδονται. Αντίθετα εννοούσαν ότι δεν θα υπήρχε πλέον παραπέρα πορεία στην εξέλιξη των βασικών αρχών και θεσμών, επειδή όλες οι πραγματικά μεγάλες εκκρεμότητες θα είχαν τακτοποιηθεί».
Για τον Φουκουγιάμα, ο ιστορικός μηχανισμός εκδυτικισμού του κόσμου ξεκινά από την τεχνολογία, «της οποίας η δυνατότητα να δημιουργεί υλικό πλούτο και όπλα είναι τόσο μεγάλη, που όλες οι κοινωνίες πρέπει να συμβιβαστούν». Για να υπάρξει όμως ανάπτυξη της τεχνολογίας πρέπει να υπάρχουν κάποιοι οικονομικοί θεσμοί, όπως ελεύθερη αγορά και κράτος δικαίου. H οικονομική ανάπτυξη με τη σειρά της φέρνει δημοκρατία, διότι ο πλούτος δημιουργεί μια μεσαία τάξη η οποία, για να συνεχίσει να αναπτύσσεται οικονομικά, χρειάζεται την πολιτική ελευθερία. Επειδή όμως η βάση όλης αυτής της ιστορικής διαδικασίας είναι η επιστήμη και η τεχνολογία, που δεν είναι διαφορετική για Δυτικούς, Κινέζους ή Αραβες, η πορεία όλων των κοινωνιών δεν μπορεί να είναι διαφορετική. Αρα ο πολιτικός φιλελευθερισμός, οι ελεύθερες αγορές (με άλλα λόγια ο εκδυτικισμός του κόσμου) είναι, κατά τον Φράνσις Φουκουγιάμα, αναπόφευκτος.
Από το 1989 που πρωτογράφτηκαν αυτά συνέβησαν πολλά, αλλά το «Τέλος της Ιστορίας» δεν διαψεύσθηκε. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι επιβεβαιώθηκε· οι προκλήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλισμού είναι ακόμη πολλές. Υπάρχει ο κίνδυνος του ισλαμοφασισμού και πρωτίστως των αντιδράσεων της Δύσης σε αυτόν. Πολλά Δυτικά κράτη, πυλώνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, προχωρούν σε μέτρα ασφάλειας που τα προηγούμενα χρόνια ήταν αδιανόητα.
Στην ετήσια έκθεση του «Freedom House», που μετρά τον βαθμό ελευθερίας σε όλες τις χώρες του κόσμου, σημειώνονται κάποια ανησυχητικά πράγματα: «Με τις λαϊκιστικές και εθνικιστικές δυνάμεις να σημειώνουν σημαντική άνοδο στις δημοκρατικές χώρες το 2016 ήταν η ενδέκατη συνεχής χρονιά μείωσης της παγκόσμιας ελευθερίας. Υπήρξαν οπισθοχωρήσεις στα πολιτικά δικαιώματα και στις ατομικές ελευθερίες σε αρκετές χώρες που σε αυτήν την έκθεση βαθμολογούνται ως ελεύθερες, συμπεριλαμβανομένων της Βραζιλίας, Τσεχίας, Δανίας, Γαλλίας, Ουγγαρίας, Πολωνίας, Σερβίας, Νότιας Αφρικής, Νότιας Κορέας, Ισπανίας, Τυνησίας, και Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Συνολικά 67 χώρες παρουσίασαν μείωση των ελευθεριών έναντι 36 που παρουσίασαν διεύρυνση των ελευθεριών. Αν και τα περασμένα χρόνια η υποχώρηση οφειλόταν κατά κύριο λόγο στα αυταρχικά καθεστώτα που πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο, το 2016 ήταν οι κατεστημένες δημοκρατίες που βαθμολογούνται ως ελεύθερες, που εμφάνιζαν οπισθοδρομήσεις. Από τις 195 χώρες που εξετάσαμε οι 87 (45%) βαθμολογήθηκαν ως ελεύθερες, 59 (30%) ως μερικώς ελεύθερες και 49 (25%) ως ανελεύθερες».
Μπορούν όμως οι λαϊκιστές, οι εθνικιστές και οι συνακόλουθοι αυταρχικοί ηγέτες να απειλήσουν πραγματικά το μοντέλο της φιλελεύθερης Δημοκρατίας, ή απλώς έχουμε όπως στην περίπτωση της Ελλάδος μια έκρηξη από νοσταλγικές αυταπάτες, που θα συναντήσουν τον τοίχο της πραγματικότητας και θα ανακρούσουν πρύμνα. Κανείς δεν ξέρει, αλλά (αν και πρέπει να δούμε πώς θα εξελιχθεί το μοντέλο του… κομμουνιστικού καπιταλισμού της Κίνας) προς το παρόν αντίπαλο δέος, μια εναλλακτική πρόταση για καλύτερη διακυβέρνηση ή οικονομική οργάνωση της κοινωνίας, δεν δημιουργήθηκε. Το Τέλος της Ιστορίας ακόμη παίζεται. Οσοι φοβήθηκαν την «επιστροφή των αιματηρών εθνικισμών», με αφορμή τη Γιουγκοσλαβία διαψεύστηκαν. Η θεοκρατική διακυβέρνηση που προτείνουν οι ισλαμιστές λογίζεται ως μοντέλο που έχει μεγάλο παρελθόν, αλλά όχι μέλλον. Ο παρεοκρατικός καπιταλισμός της Ρωσίας, οι λαϊκιστικές και ακροδεξιές εξάψεις στην Ανατολική Ευρώπη, είναι μάλλον παιδικές ασθένειες στον δρόμο προς τη φιλελεύθερη Δημοκρατία· δεν αποτελούν ένα συνεκτικό μοντέλο διακυβέρνησης. Μέχρι και ο Ερντογάν αυτοχαρακτηρίζεται ως… εναλλακτικός δημοκράτης. Το ίδιο και ο Μαδούρο.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 14.1.2018