Tο ερώτημα «έπρεπε να εκτελεστούν οι έξι;» έχει σαφώς αρνητική απάντηση. Αν όμως δεν υπήρχε η θανάτωση και μιλώντας αυστηρώς πολιτικά, το ερώτημα είναι άλλο: «έπρεπε να εκτελεστούν μόνον έξι;».
Υπάρχει μια άποψη που λέει «πού να μπλέκεις τώρα;». Την έχουν οι συντηρητικοί που, κατά τον Ουίνστον Τσόρτσιλ, βλέπουν προβλήματα στις ευκαιρίες και όχι ευκαιρίες στα προβλήματα. Είναι η άποψη της «πτωχής πλην τιμίας Ελλάδος», μιας μικρής χώρας που δεν αδράχνει τις ευκαιρίες διότι έχουν ρίσκο.
Από αυτήν τη θεώρηση ξεκινάει ο Διχασμός κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Χονδρικά, το συντηρητικό Λαϊκό Κόμμα ήθελε μια χώρα που δεν έμπλεκε στις «δουλειές των μεγάλων» διότι υπήρχαν κίνδυνοι, ενώ οι φιλελεύθεροι του Ελευθερίου Βενιζέλου είδαν στα «μπλεξίματα» την ευκαιρία για την εκπλήρωση (καλής ή κακής, δεν έχει σημασία πώς την κρίνουμε σήμερα) «Μεγάλης Ιδέας». Οχι ότι οι του Λαϊκού Κόμματος δεν ήταν θιασώτες της. Αντιθέτως. Απλώς, όπως έγραψε και ο Γούντροου Γουίλσον «συντηρητικός είναι ένας άνθρωπος που κάθεται και το σκέπτεται· κυρίως όμως κάθεται».
Υπάρχει η άποψη ότι ο Ε. Βενιζέλος κακώς κατέλαβε τη Σμύρνη διότι ο ελληνικός στρατός δεν θα μπορούσε μόνος του να την κρατήσει. Είναι σαν να λέμε σήμερα ότι η Ελλάδα κακώς μπήκε στην ΟΝΕ, διότι η οικονομία έχει δομικές αδυναμίες που εμφανίστηκαν με την υιοθέτηση του ευρώ. Βέβαια, αποσιωπάται το γεγονός ότι τότε οι μόνοι ενδιαφερόμενοι ήταν οι Ιταλοί και ότι απαιτήθηκαν ευφυείς διπλωματικοί χειρισμοί για να προλάβει η Ελλάδα. Δεν ήταν εύκολη δουλειά και εμπεριείχε ρίσκο. Τον πρώτο καιρό, όμως, υπό τη σοφή καθοδήγηση του Αριστείδη Στεργιάδη (στενού συνεργάτη του Ε. Βενιζέλου) το εγχείρημα είχε επιτυχία. Θάφτηκε όταν το Λαϊκό Κόμμα ανέλαβε την εξουσία με το σύνθημα «Οίκαδε» και χωρίς σχέδιο για τα περαιτέρω. Πήραν την εξουσία συκοφαντώντας την υλοποίηση του σχεδίου και κατόπιν ρίχτηκαν άτσαλα στη διεύρυνσή του χωρίς να μελετήσουν επαρκώς όλες τις παραμέτρους. Εκαναν δηλαδή κάτι σαν απογραφή της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Δεν ήταν προδοσία οι μετά τον Ελευθέριο Βενιζέλο χειρισμοί της εκστρατείας. Ηταν η πλήρης ανοησία. Σε εκείνες τις κρίσιμες στιγμές, όταν το ρίσκο είχε μεγιστοποιηθεί, όταν ακόμη οι λεπτομέρειες είχαν τεράστια σημασία, την εξουσία ανέλαβε μια παράταξη δίχως σχέδιο και με αντιφατικές πολιτικές. Ενώ είχαν υποσχεθεί προεκλογικά επιστροφή των στρατιωτών στα σπίτια τους, διεύρυναν το μέτωπο. Παρά τις προειδοποιήσεις ακόμη και του πρίγκιπα Ανδρέα (αδελφού του Κωνσταντίνου) δεν αποσαφηνίστηκαν οι στόχοι όχι μόνο σε επίπεδο στρατηγικής, αλλά και σε επίπεδο τακτικής των μαχών.
Κοιτώντας 86 χρόνια μετά την παρωδία της δίκης, το ερώτημα «έπρεπε να εκτελεστούν οι έξι;» έχει σαφώς αρνητική απάντηση. Κανένα κράτος δεν πρέπει να φονεύει πολίτη του και για κανένα λόγο. Αν όμως δεν υπήρχε η θανάτωση και μιλώντας αυστηρώς πολιτικά, το ερώτημα είναι άλλο: «έπρεπε να εκτελεστούν μόνον έξι;».
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 25.11.2008