Τι κάνει μια μητέρα να σκοτώνει τα παιδιά της, ένα βομβιστή να σκορπά τον όλεθρο, ένα στρατιώτη να σκοτώνει γυναικόπαιδα; Η επιστήμη έχει πολλές απαντήσεις για τις πιο σκοτεινές πράξεις των ανθρώπων. Όλοι είμαστε ικανοί για το Κακό, λένε οι επιστήμονες, κάποιοι όμως το εκδηλώνουν…
Το 1974 ο ψυχολόγος Stanley Milgram έκανε ένα «απάνθρωπο πείραμα». Πήρε μια ομάδα ανθρώπων και, υπό την πρόφαση ότι μελετά την επίδραση του ηλεκτρικού ρεύματος στη μνήμη, τους χώρισε σε «Δασκάλους» και «Μαθητές». Οι «Μαθητές» δενόταν σε μια ηλεκτρική καρέκλα και οι «Δάσκαλοι» έκαναν ερωτήσεις. Σε κάθε λάθος απάντηση ο «Δάσκαλος» ανέβαζε συνειδητά κατά 15 Volt την τάση του ρεύματος που διοχετευόταν στον «κρατούμενο-Μαθητή». Από τα 150 Volt και πάνω οι «Μαθητές» ούρλιαζαν από τον πόνο και όλοι ήξεραν ότι στα 450 Volt επερχόταν ο θάνατος. Τα αποτελέσματα του πειράματος ήταν συγκλονιστικά.
Κάτω από την πίεση των ερευνητών που έκαναν το πείραμα και την διαβεβαίωση ότι δεν θα υπάρξουν νομικές επιπλοκές, το 65% των «Δασκάλων» εκτέλεσε πιστά το καθήκον του φτάνοντας μέχρι το θανατηφόρο ηλεκτροσόκ των 450 Volt! Φυσικά, οι «Μαθητές» δεν ήταν παρά ηθοποιοί, αλλά οι «Δάσκαλοι» (απλοί άνθρωποι όλων των κοινωνικών τάξεων και μορφωτικών επιπέδων) δεν το γνώριζαν, απλώς υποτάχθηκαν στα κελεύσματα των εξουσιαστών ερευνητών. Το πείραμα αυτό, όπως αναφέρει στο εξαίρετο περιοδικό «Skeptic» (που κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά), ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Αριζόνα Robert B. Cialdini, ήταν μια βόμβα στην επιστήμη της ψυχολογίας. Μελετήθηκαν όλοι οι παράμετροί του (η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος, κατά πόσο γνώριζαν οι «Δάσκαλοι» ότι τα 450 Volt ήταν θανατηφόρα κ.λ.π.) αλλά το αποτέλεσμα παρέμενε απελπιστικό για την ανθρώπινη φύση. Δύο στους τρεις ανθρώπους υποτάσσονται στην εξουσία κάνοντας το μέγιστο κακό: μπορούν να σκοτώσουν δι’ ασήμαντους λόγους ένα συνάνθρωπό τους.
«Η ικανότητα για το κακό είναι πανανθρώπινη», δηλώνει στο περιοδικό Newsweek, ο καθηγητής ψυχιατρικής στο πανεπιστήμιο Georgetown, Robert I. Simon. «Φυσικά υπάρχουν οι διαβαθμίσεις του Κακού, ξεκινώντας από το σύνηθες (επιθετικότητα των οδηγών για παράδειγμα), μέχρι τις ρατσιστικές προκαταλήψεις και μέχρι τα μαζικά εγκλήματα». Μαζί του συμφωνεί και ο ψυχολόγος Michael Flynn του κολεγίου της Νέας Υόρκης: «Δούλεψα 18 χρόνια με ανθρώπους που όλοι θα ονομάζαμε δαιμονικοί (παιδεραστές, δολοφόνοι κ.λ.π.) κι εντυπωσιάζομαι από το πόσο συνηθισμένοι άνθρωποι είναι αυτοί». Η φιλόσοφος Χάνα Aρεντ το έθεσε αλλιώς: «το φριχτό με το Κακό είναι η κοινοτοπία του».
Αφού όμως η ρίζα του Κακού βρίσκεται μέσα σε όλους μας γιατί το φρικιαστικό του πρόσωπο εκδηλώνεται μόνο σε μερικά άτομα; Κατά τον ψυχίατρο του Πανεπιστήμιου του Illinois, Carl Bell, οι εγκληματίες δεν έχουν συναισθηματική κατανόηση: «δεν μπορούν να καταλάβουν και να συναισθανθούν τον πόνο που νιώθει ο άλλος άνθρωπος». Αυτό όμως δεν είναι απόλυτο. Αποκαλύφθηκε ότι πολλοί όμως κατά συρροή δολοφόνοι κατανοούσαν τον πόνο που προκαλούσαν. Απλώς τα αποπροσωποποιούσαν τα θύματά τους. Ο John Wayne Gacy αποκάλεσε τα 33 παιδιά που βίασε και σκότωσε «άχρηστες μικρές αδελφές». Ο Ted Bundy σκότωσε 24 γυναίκες που χαρακτήρισε «ελαττωματικά προϊόντα». Ο βομβιστής της Οκλαχόμα Timothy McVeigh ονομάτισε τα 164 θύματά του «παράπλευρες ζημιές». Οι «πρόθυμοι δήμιοι του Χίτλερ» δεν έβλεπαν ανθρώπους στα κρεματόρια. Πολεμούσαν τον «Αιώνιο Εβραίο … που αφήνει το δηλητήριο, τη καταφρόνια και το μίσος στον κόσμο» (κήρυγμα του προτεστάντη πάστορα Martin Nimeler, όπως καταγράφεται στο βιβλίο του Ντανιέλ Τζόνα Γκολντχάγκεν «Πρόθυμοι Δήμιοι: οι εκτελεστές του Χίτλερ. Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα» στα ελληνικά εκδ. Terzo Books).
Μελέτες ατόμων με αντικοινωνική συμπεριφορά, έδειξαν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών είχαν δύσκολη παιδική ηλικία. Τα τραύματά τους υποστηρίζει ο καθηγητής του ιατρικού Κολεγίου της Νέας Υόρκης Carl Goldberg, τους σκληραγωγεί στον πόνο, το στρες και κάθε αίσθημα: «Συναισθηματικά είναι ευθείες γραμμές». Η βιολογία της βίας δείχνει ότι οι σαδιστές και οι κατά συρροή δολοφόνοι δεν παρουσιάζουν κανένα βιολογικό σύμπτωμα στρες: ακόμη και σε εξαιρετικά επίπονες καταστάσεις δεν ιδρώνουν, η ροή των ορμονών τους είναι φυσιολογική, ο καρδιακός παλμός δεν εμφανίζει μεταβολές.
Αλλά και οι αξονικές τομογραφίες στους εγκεφάλους γνωστών εγκληματιών έδειξαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, «το σημάδι του Κάιν», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το Newsweek. Ο ψυχίατρος Daniel Amen μελέτησε τις τομογραφίες 50 δολοφόνων και 200 βίαιων φυλακισμένων. Όλοι είχαν μειωμένη δραστηριότητα στο μετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου (εκεί που εδρεύει η ανθρώπινη κρίση), υπερδραστηριότητα στο μέρος που οι σκέψεις διαδέχονται η μία την άλλη και αφύσικους αριστερούς κροταφικούς λοβούς (που κανονίζουν τη διάθεση των ατόμων). «Αν έχεις πρόβλημα στον αριστερό κροταφικό λοβό», λέει ο Daniel Amen, «τότε κάνεις πολλές σκοτεινές βίαιες σκέψεις. Η υπερδραστηριότητα στο κέντρο του εγκεφάλου δείχνει «κόλλημα» σ’ αυτές τις σκέψεις και η μειωμένη δραστηριότητα στο μετωπιαίο λοβό δημιουργεί πρόβλημα στην αξιολόγηση αυτών των σκέψεων.»
Αλλά κι αυτή η προσέγγιση δεν μπορεί να αγκαλιάσει όλη την πραγματικότητα. Υπάρχουν και οι ανήλικοι δολοφόνοι που εκ των πραγμάτων δεν έχουν αναπτυγμένους τους εγκεφάλους τους και φυσικά δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αξιολόγηση των σκέψεων που κάνουν.
Πέρα από αυτό, η παθολογική εξήγηση του κακού δεν εξηγεί πως ένας καθωσπρέπει άνθρωπος που γίνεται «Δάσκαλος» στο πείραμα του Milgam και «οδηγεί στο θάνατο» ένα συνάνθρωπό του για λογαριασμό του ερευνητή. Δεν γίνεται κατανοητό πως ο μέσος Γερμανός (σε μια Γερμανία του μεσοπολέμου που βρισκόταν στην πρωτοπορία του Ευρωπαϊκού πολιτισμού) γινόταν δήμιος, ή το χωριατόπαιδο της Αμερικής έγινε σφαγέας βρεφών και γυναικόπαιδων στο Μάι Λάι. Ο αφιονισμός και η ιδεολογική ακαμψία (καθαρότητα ονομάζεται από πολλούς) δείχνει να παίζει τεράστιο ρόλο. Ο Timothy McVeigh πίστευε πως εκδικείται τους θανάτους στο Waco του Τέξας και κατάφερνε ένα κτύπημα στην «ολοκληρωτική κυβέρνηση των ΗΠΑ». Οι εβραίοι έποικοι, έχοντας μάλιστα τις μνήμες του Ολοκαυτώματος, πιστεύουν πως είναι προορισμένοι από το Θεό να ζήσουν στη Γη που Αυτός τους έταξε. Ο θάνατος των Παλαιστινίων λοιπόν δεν είναι παρά μέρος των σχεδίων Του. Ο Ted Kaczynski, γνωστός ως Unabomber, πίστευε πως υπηρετεί το γενικότερο καλό και θα «ανέτρεπε τον τεχνολογικό προσανατολισμό της κοινωνίας».
Το μόνο πρόβλημα στην τελευταία εκδοχή του Κακού (που περιτυλίγεται με ιδεολογήματα) είναι πως πολλές φορές αιτιολογείται από πολλούς, έστω σιωπηρά, σαν «αναγκαίο κακό». Οι ίδιοι οι Αμερικανοί που νιώθουν φρίκη σε κάθε δολοφονία πιστεύουν πως είναι ηθικά σωστό να σκοτώνεις το δολοφόνο. Από την στιγμή που αρχίζουν οι εκπτώσεις στην ιερότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, κανείς δεν ξέρει πόσο μεγάλες αυτές οι εκπτώσεις μπορούν να γίνουν…
Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «New Millennium» της εφημερίδας «Tύπος της Kυριακής» στις 3.6.2001
