Είναι οι μεγαλοφυείς που φτιάχνουν νέες κοινωνικές πραγματικότητες, ή η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζει τις ιδιοφυΐες; Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η μεγάλη φήμη αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το ταλέντο.
Ένα από τα μεγάλα μυστήρια στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης είναι η δημιουργία και η εξέλιξη των ιδιοφυών ανθρώπων. Ο Μότσαρτ γεννήθηκε ή έγινε μεγάλο μουσικό ταλέντο; Ο Πικάσο, αν γεννιόταν στην Αφρική, θα εμφάνιζε το ταλέντο του ή θα πέθαινε άσημος; Ο Αϊνστάιν αν ζούσε 100 χρόνια πριν ή μετά, θα άλλαζε την ιστορία της φυσικής;
Στα αναπάντητα αυτά ερωτήματα, μια σειρά στοχαστών προσθέτει νέα. Είναι οι ιδιοφυΐες που φτιάχνουν νέες κοινωνικές πραγματικότητες, ή η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζει τις ιδιοφυΐες; Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η μεγάλη φήμη αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το ταλέντο. Η αναγνώριση προϋποθέτει τύχη ή πλούτο. Οι ανώτατες θέσεις στο ιερατείο της σκέψης καταλαμβάνονται μέσω της συκοφαντίας ή της εκμετάλλευσης. Και οι προτιμήσεις αλλάζουν κατά τη διάρκεια του χρόνου: η εποχή που αναδεικνύει την ιδιοφυϊα κάποιου μπορεί να είναι εποχή της αποτυχίας κάποιου άλλου.
Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο από την μικροπολιτική, τα απρόβλεπτα γεγονότα, την δύναμη και την επιρροή; Αξίζουν οι καλλιτέχνες την αιώνια αναγνώριση;
Πολλοί είναι πλέον εκείνοι που απαντούν αρνητικά: Η ιδιοφυϊα, λένε, δεν είναι τίποτε περισσότερο από προϊόν καλού μάρκετινγκ. Ο Tia DeNora, στο βιβλίο του «Beethoven and the Construction of Genius» (Ο Μπετόβεν και η κατασκευή της ιδιοφυΐας) ισχυρίζεται ότι τα μεγάλα πνεύματα δεν είναι παρά εκπρόσωποι της «ιμπεριαλιστικής διανόησης». Η Christine Battersby στο «Gender and Genius» (Φύλο και ιδιοφυΐα) θέλει πατριαρχικά χαρακτηριστικά στον ορισμό της ιδιοφυΐας.
Ο φιλόσοφος Peter Kivy πάει παραπέρα. Εξετάζει τη νέα «μόδα» που θέλει επιθέσεις σ’ αυτούς που θεωρήθηκαν ιδιοφυείς. Στο πρόσφατο βιβλίο του «The Possessor and the Possessed: Handel, Mozart, Beethoven and the Idea of Musical Genius» (Ο δαιμονικός και ο δαιμονισμένος: Χάντελ, Μότσαρτ, Μπετόβεν και η ιδέα της μουσικής ιδιοφυΐας) επισημαίνει κατ’ αρχήν ότι υπήρξαν έργα όπως του Σαίξπηρ ή του Μπετόβεν που αναγνωρίστηκαν σε διαφορετικές εποχές και από διαφορετικούς πολιτισμούς. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει ένα διαπολιτισμικό και αντικειμενικό στοιχείο της μεγαλοφυΐας.
Η έννοια όμως της ιδιοφυϊας σημειώνει ο Kivy, πρέπει να εξεταστεί κατά περίπτωση. Ο Μότσαρτ θεωρήθηκε μεγαλοφυής στην εποχή του, αλλά και μετά. Αντίθετα η προσφορά του Μπαχ αναγνωρίστηκε πλήρως μόνο όταν άλλαξαν οι κοινά αποδεκτά ιδέες για την μουσική. Από την άλλη, κάθε έργο αντανακλά τις ρίζες του: η μουσική του Debussy δεν θα προέκυπτε ποτέ από τον κοινωνικό κόσμο του Haydn.
Δυο μύθοι κυριαρχούν για την ιδιοφυϊα στον Δυτικό πολιτισμό ισχυρίζεται ο Kivy. Ο πρώτος ξεκινά από τον Πλάτωνα και θεωρεί ότι η ιδιοφυϊα είναι προϊόν θεϊκής αποκάλυψης. Ο δεύτερος, ο οποίος αποδίδεται στον Longinus, θεωρεί ότι η ιδιοφυϊα είναι δημιουργός και όχι αποδέκτης της έμπνευσης. Υπάρχουν δυο μοντέλα ιδιοφυϊας: ο «δαιμονικός» (Longinus) και ο «δαιμονισμένος» (Plato). Ο μύθος για τον Χάντελ γεννήθηκε από το μοντέλο του Longinus ως ένας δημιουργός μεγαλειώδης και ευγενής μουσικής, ενώ ο μύθος του Μότσαρτ ξεπηδά από το Πλατωνικό μοντέλο, ένα παιδί θαύμα που είχε θεϊκή έμπνευση. Ο Μπετόβεν συνδύαζε και τις δυο ιδέες: εικονοκλαστικός δημιουργός και θεόπνευστος προφήτης.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η ιδιοφυϊα δεν υφίσταται από μόνη της, και ότι είναι πάντα αυτό που πιστεύει ο κόσμος; Όχι, λέει ο Kivy. Οι μύθοι για την ιδιοφυϊα ποικίλλουν· το ίδιο και οι ερμηνείες της. Η ιδιοφυϊα ερμηνεύεται πάντα σύμφωνα με τις μυθολογίες μιας δεδομένης εποχής. Αποδίδεται σε αιθέριες πηγές έμπνευσης, ή στη δύναμη του μυαλού, ή στο συλλογικό υποσυνείδητο, ή στην αδίστακτη θέληση, ή σε γενετικά χαρίσματα. Σήμερα προστίθεται ένας ακόμη μύθος: η ιδιοφυϊα είναι ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα το οποίο δεν ενσαρκώνει μόνο ιδέες ιεραρχίας που υπάρχουν σε μια κοινωνία, αλλά δημιουργήθηκε για να τις ενδυναμώνει. Η ιδιοφυϊα είναι μια ψευδαίσθηση για την χειραγώγηση του κόσμου.
«Η σύγχρονη επίθεση στην ιδιοφυϊα», γράφει ο Ed Rothstein στην εφημερίδα «New York Times», «είναι από μόνη της μυθολογία. Eίναι μια προσπάθεια κατανόησης του ακατανόητου με την ελαχιστοποίησή του και την εξαφάνισή του.» Έτσι οι συνθέσεις της «Ηρωικής Συμφωνίας» του Μπετόβεν μειώνονται στις κοινωνικές προσδοκίες της μπουρζουαζίας.
«Το πρόβλημα με τους σύγχρονους μύθους», γράφει ο Rothstein «είναι ότι ερμηνεύουν κάποια φαινόμενα προσπαθώντας να τα αποπέμψουν, να αγνοήσουν το μυστήριο και την ιεραρχία υποκρινόμενοι ότι δεν υπάρχουν.»
Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «New Millennium» της εφημερίδας «Tύπος της Kυριακής» στις 13.1.2002
