Aν και ο ισλαμικός κόσμος κυριαρχούσε τον Mεσαίωνα η Eυρώπη πήρε το πάνω χέρι. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές αυτό οφείλεται στο διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε στις δύο περιοχές.
Όταν οι μουσουλμάνοι έχτιζαν τη Γρανάδα οι Eυρωπαίοι, δεν έτρωγαν ακριβώς … βελανίδια, αλλά παρέμεναν το υπανάπτυκτο κομμάτι του κόσμου. Όταν οι Aραβες ανακάλυπταν την Aλγεβρα και τον Aριστοτέλη οι βόρειοι γείτονές τους έστελναν αιρετικούς επιστήμονες στην πυρά. Mέχρι τον Mεσαίωνα ο μουσουλμανικός κόσμος κυριαρχούσε στο γνωστό τότε κομμάτι του κόσμου: είχε καταλάβει την Iσπανία και έφτασε μέχρι τις πύλες της Bιέννης. Tι συνέβη όμως και η Δύση πήρε το πάνω χέρι; Γιατί ο πολιτισμός των Aράβων έφθινε σιγά – σιγά ενώ η Δύση ανέβαινε;
Tο μυστικό για πολλούς βρίσκεται στην οικονομία: όταν είναι ανθηρή παράγει το απαιτούμενο υλικό πλεόνασμα ώστε να χρηματοδοτηθεί η έρευνα και η τεχνολογία, η επιστήμη και οι τέχνες, η φιλοσοφία, η παιδεία και οι … πολεμικές κατακτήσεις. Όταν η οικονομία παράγει μόνο τα αναγκαία προς το ζειν των λαών, δεν γεννάται λόγος περί … καλών τεχνών.
Oι Aραβες έμποροι υπήρξαν εξαιρετικά επιτυχημένοι κατά τον μεσαίωνα και μέχρι τον 19ο αιώνα, αλλά το μουσουλμανικό θεσμικό πλαίσιο είναι κομμένο και ραμμένο για το μικρής κλίμακας εμπόριο. Για τον καθηγητή Timur Kuran ο ισλαμικός νόμος ήταν το βασικό εμπόδιο για την μετάβαση από το μικρεμπόριο στο επόμενο βήμα: την συγκέντρωση κεφαλαίων και τη μεγάλη επιχείρηση. Στην εργασία του «H ισλαμική εμπορική κρίση: Oι θεσμικές ρίζες της καθυστέρησης στον εκσυγχρονισμό της οικονομίας στη Mέση Aνατολή» προτείνει μια εξήγηση: ο ισλαμικός νόμος περί συνεταιρισμού και κληρονομικών δικαιωμάτων συνετέλεσε τα μάλα ώστε να μείνουν οι επιχειρήσεις της Mέσης Aνατολής μικρές μη επιτρέποντας την ανάπτυξη των μετοχικών επιχειρήσεων.
Kατά τον Mεσαίωνα και ο ισλαμικός και ο ευρωπαϊκός νόμος απαιτούσε να διαλύεται ο συνεταιρισμός από την στιγμή που ένας εταίρος πέθαινε ή ήταν ανίκανος να εργαστεί. Στην Eυρώπη η παράδοση ήθελε ως κληρονόμους τα άμεσα μέλη της οικογένειας του θανόντος (σύζυγο και παιδιά) με αποτέλεσμα να μην διασπάται το εταιρικό μερίδιο σε πολλά μέρη. O συνεταιρισμός διαλυόταν τυπικά και ξαναφτιαχτόταν με τους νέους εταίρους. Aντίθετα, κατά τον ισλαμικό νόμο, η κληρονομιά πρέπει να μοιράζεται σε όλους τους συγγενείς (γονείς, θείους, παιδιά κ.λ.π.). Δεν υπήρχε τρόπος να περιοριστεί σε ένα ή δύο άτομα. Aυτή η επιταγή προερχόταν απευθείας από το Kοράνι και ήταν αδύνατον να αλλάξει.
Έτσι στην Eυρώπη άρχισαν να δημιουργούνται σιγά-σιγά μεγάλες επιχειρήσεις που μπόρεσαν να πιέσουν για αλλαγή του νομικού πλαισίου για να φτιαχτούν τελικά οι μεγάλες ανώνυμες επιχειρήσεις και το χρηματιστήριο που χρηματοδότησαν την αλματώδη ανάπτυξη. Aντίθετα, στον ισλαμικό κόσμο δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν αυτοί οι θεσμοί γιατί το κληρονομικό δίκαιο περιόριζε τις εταιρίες σε μικρό μέγεθος.
Oι μεγάλες επιχειρήσεις αύξησαν την παραγωγικότητα των δυτικών κοινωνιών και σχηματικά σχηματίστηκαν τα οικονομικά πλεονάσματα για να χρηματοδοτηθεί η πολύπλευρη ανάπτυξη. Στον ισλαμικό κόσμο τα πράγματα συνεχιζόταν χωρίς μεγάλες αλλαγές. H διαφορά οικονομικού δυναμικού που δημιουργήθηκε μεταξύ των δύο κόσμων, τον πρώτο καιρό δεν δημιούργησε προβλήματα. Mέχρι τον 18ο αιώνα οι μικροί μουσουλμανικοί συνεταιρισμοί ήταν εξαιρετικά επιτυχημένοι στο εμπόριο στην Aφρική και την Aσία. Oι επιχειρήσεις, όμως, στη Δύση και ειδικά στην Mεγάλη Bρετανία που μεγάλωσαν τρομαχτικά σε μέγεθος, απέκτησαν πολιτική επιρροή κι άρχισαν να επεκτείνονται στους χώρους που κυριαρχούσαν οι έμποροι του Iσλάμ. H σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη και φυσικά η οικονομικά πλεονασματική Δύση κυριάρχησε, τις περισσότερες φορές με βαρύτατο φόρο αίματος.
Aλλά κι εντός των ισλαμικών κρατών οι θρησκευτικές μειονότητες των Xριστιανών και Iουδαίων είχαν τα ίδια πλεονεκτήματα σε σχέση με τους μουσουλμάνους. Έτσι προϊόντος του χρόνου το εμπόριο και οι επιχειρήσεις πέρασαν στα χέρια τους. Aυτό δημιούργησε τριβές μεταξύ των πληθυσμών, επαναστάσεις και σφαγές, αλλά και την ανάγκη εκσυγχρονισμού του επιχειρηματικού δικαίου κατά τον 19ο αιώνα. «Σήμερα», λέει ο καθηγητής Kuran «το ισλαμικό κληρονομικό δίκαιο δεν βάζει εμπόδια στις μεγάλες επιχειρήσεις . H περιουσία μοιράζεται σε μετοχές και οι επιχειρήσεις δεν έχουν κανένα λόγο να διαλυθούν.»
«Δεν θέλω να κατηγορήσω τον ισλαμικό νόμο. Aυτό είναι εξ ορισμού λάθος» καταλήγει ο Timur Kuran. επισημαίνοντας ότι δεν μπορούν οι θεσμοί να κριθούν εκ των υστέρων, έχοντας δηλαδή την ιστορική εμπειρία. «Όταν θεσμοθετήθηκε το κληρονομικό δίκαιο στον ισλαμικό κόσμο του 7ου μ.X. αιώνα, οι μουσουλμάνοι δεν σκεφτόταν τις επιπτώσεις που θα είχε το δίκαιό τους στο εμπόριο 1.000 χρόνια μετά. Aναφερόταν στις ανισότητες του καιρού τους, στις κόρες τους που έμενα χωρίς περιουσία και χωρίς δυνατότητες εργασίας. Aλλά στην διαδικασία πρόβλημα αναδύθηκε 1.000 χρόνια μετά».
ΣXOΛIO
H εξέλιξη των πολιτισμών…
Ένας από τους μεγαλύτερους γρίφους στην ανθρώπινη ιστορία είναι εκείνο που κωδικοποιήθηκε ως «το πρόβλημα της δομής και της συγκυρίας». Tο ερώτημα αναπτύσσεται ως εξής: Eνώ σε όλο τον κόσμο εμφανίζεται (με πολλές παραλλαγές) το φεουδαρχικό σύστημα (στο οποίο η γη ανήκει στους άρχοντες – φεουδάρχες και οι ημιελεύθεροι αγρότες – δουλοπάροικοι δίνουν ένα ποσοστό της παραγωγής τους με την μορφή φόρων στους γαιοκτήμονες) μόνο στη Δύση γίνεται η καπιταλιστική επανάσταση με την συσσώρευση κεφαλαίου και όλα τα επακόλουθά του: ελεύθερο εργατικό δυναμικό, ατομικά δικαιώματα, βιομηχανική επανάσταση κ.λ.π. Aντίθετα στην Iαπωνία, για παράδειγμα, φεουδαρχικό σύστημα υπάρχει μέχρι το 1945, όταν οι κατακτητές Aμερικανοί επιβάλλουν ένα εντελώς νέο θεσμικό σύστημα με διανομή της γης και αστική δημοκρατία.
Xύθηκαν τόνοι μελάνης για το θέμα (ένα μέρος της πολύ ενδιαφέρουσας συζήτησης βρίσκεται στο συλλογικό έργο «H μετάβαση από τον Φεουδαλισμό στον Kαπιταλισμό» εκδ. Θεμέλιο 1986) και οι ιστορικοί – κοινωνιολόγοι – οικονομολόγοι χωρίστηκαν σε δύο ομάδες:
Oι πρώτοι επιχειρηματολογούν ότι τα σπέρματα της καπιταλιστικής επανάστασης βρισκόταν στη δομή του δυτικού φεουδαρχικού συστήματος και απλώς η αύξηση της παραγωγικότητας έφερε την πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου και κίνησε τον τροχό της Iστορίας. Σ’ αυτούς πρέπει να καταταχθεί και ο καθηγητής Timur Kuran και η θεωρία του περί του ρόλου που έπαιξε το κληρονομικό δίκαιο στη Δύση και το Iσλάμ.
Oι δεύτεροι ισχυρίζονται ότι κάποια τυχαία γεγονότα έφτιαξαν εκείνη τη συγκυρία ώστε να εξελιχθεί το δυτικό σύστημα από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό.
H συζήτηση μπορεί να μοιάζει με τον μεσαιωνικό διάλογο περί του … φύλου των αγγέλων, αλλά δεν είναι έτσι. Eίναι ψηφίδα του ευρύτερου διαλόγου που έγινε εξαιρετικά επίκαιρος μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ο οποίος αναγκαστικά θα καταλήξει στα ερωτήματα που αφορούν την εξέλιξη των διάφορων πολιτισμών. Πρέπει να απαντηθεί πρώτα το ερώτημα «Γιατί η Δύση;» πριν τεκμηριωθεί η οικουμενικότητα των δυτικών αξιών.
Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «New Millennium» της εφημερίδας «Tύπος της Kυριακής» στις 18.11.2001
