Παρουσίαση του βιβλίου «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός» του Κάρλο Ροσέλι…
Διαβάζοντας τον «Φιλελεύθερο Σοσιαλισμό» του Κάρλο Ροσέλι ανέκυψε ένα πρόβλημα. Δεν ήξερα και δεν ξέρω που να κατατάξω αυτό το βιβλίο. Αν το κατατάξω στα πολιτικά δοκίμια θα αδικήσω το ύφος του. Αν το κατατάξω στα δημοσιογραφικά δοκίμια, αυτά που θάλλουν αυτόν τον καιρό στις ΗΠΑ (π.χ. Τόμας Φρίντμαν) θα αδικήσω το βάθος του.
Μια εύκολη διέξοδος είναι να το κατατάξουμε στα επίκαιρα βιβλία. Όχι μόνο εξαιτίας της μεγάλης συζήτησης που ξεκίνησε στο ΠΑΣΟΚ ο κ. Γιώργος Παπανδρέου, όταν πριν τις εκλογές του 2004 βάζοντας στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του Κινήματος τους κ.κ. Στέφανο Μάνο και Ανδρέα Ανδριανόπουλο. Αυτή είναι μια σημαντική συζήτηση. Κερδίζει απ’ αυτή και το ΠΑΣΟΚ και ο τόπος, άσχετα αν μερικές φορές αυτή η συζήτηση φοράει τη μουτσούνα των προσωπικών ανταγωνισμών. Ας μην φοβάται το ΠΑΣΟΚ ότι πληγώνεται από τέτοιου τύπου αναζητήσεις. Δεν πρέπει να ξεχνά ότι είχε την πιο δημιουργική του περίοδο μετά από μια αβυσσαλέα σύγκρουση μεταξύ εκσυγχρονιστών και παραδοσιακού ΠΑΣΟΚ, μετά εκείνο το γεμάτο κραυγές συνέδριο του 1996.
Δεν θα έμενα στη εγχώρια σύγκλιση φιλελευθέρων-σοσιαλδημοκρατών (είμαι σίγουρος ότι γι’ αυτό θα μιλήσουν όλοι και θα αδικούσαμε άλλα πολύ σημαντικά κομμάτια του βιβλίου) αλλά η προηγούμενη εισήγηση του κ. Σταύρου Μπένου δεν μου γεννούσε κάποιες σκέψεις.
Η αμηχανία των σοσιαλιστών απέναντι σ’ αυτή τη σύγκλιση φαίνεται σε ένα τέχνασμα που χρησιμοποιούν. «Ξέρετε», λένε, «εμείς δεν είμαστε “κακοί νεοφιλελεύθεροι”. Είμαστε καλοί πολιτικά φιλελεύθεροι». Για τη σχέση της Αριστεράς με τον πολιτικό φιλελευθερισμό θα αναφερθώ παρακάτω, αλλά αν ψάξουμε στο βάθος τον οικονομικό φιλελευθερισμό θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχει μια περίεργη σύγκλιση της σκέψης του Μαρξ με τον μεγαλύτερο κατ’ εμέ φιλελεύθερο φιλόσοφο τον Φρίντριχ Χάγιεκ.
Ο Μαρξ θεωρούσε την οικονομία οικοδόμημα πάνω στην οποία χτίζεται το εποικοδόμημα της πολιτικής. Το ίδιο ισχυρίζεται και ο Χάγιεκ. Μας λέει με λίγα λόγια ότι αυτός που ελέγχει το πουγκί, δηλαδή αυτός που ελέγχει την οικονομία, τελικά ελέγχει και την πολιτική διαδικασία. Δεν μπορεί να αναπτυχθεί σε βάθος ο πολιτικός φιλελευθερισμός, όταν η οικονομία -δηλαδή τα προς το ζην- ελέγχεται από μια κάστα πολιτικών, γραφειοκρατών κ.λ.π.
Θα έλεγα λοιπόν, σε αντίθεση με όσα ισχυρίστηκε ο κ. Μπένος, δεν υπάρχει χάσμα μεταξύ δημοκρατικού σοσιαλισμού και οικονομικού φιλελευθερισμού. Αντιθέτως υπάρχει χάσμα μεταξύ κρατικισμού και φιλελευθερισμού.
Αν μάλιστα κάποιος δει τις θεωρητικές επεξεργασίες που γινόταν στο ΠΑΣΟΚ πριν το 1981, πριν αναλάβει την εξουσία θα διαπιστώσει ότι ακόμη και ο Ανδρέας Παπανδρέου έτρεμε την μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ σε ένα κρατικιστικό κόμμα. Γι’ αυτό πρόταξε διάφορα άλλα -να συμφωνήσουμε: θολά!- μοντέλα περί αυτοδιαχείρισης κ.λ.π. Το ΠΑΣΟΚ μπορεί να βυθίστηκε και να πνίγηκε από τον κρατισμό, όταν ανέλαβε την εξουσία, αλλά αυτό απείχε από τις θεωρητικές, τουλάχιστον, προθέσεις του. Είχε διαχωρίσει νωρίς την θέση του από τον υπαρκτό (κρατικιστικό) σοσιαλισμό.
Το δεύτερο είναι ότι ο οικονομικός φιλελευθερισμός δεν νοιάζεται ποιος κατέχει τα μέσα παραγωγής. Μπορεί να ανήκουν σε συνεταιρισμούς, στους εργαζόμενους κ.λ.π. Σ’ αυτό που αντιτίθεται είναι το κράτος, είτε να κατέχει τις επιχειρήσεις, είτε δια κρατικών αποφάσεων να ενισχύονται οι μεν σε βάρος των δε.
Ο «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός» είναι ένα επίκαιρο βιβλίο γιατί εμβαθύνει σε διαχρονικά, άρα και σε σημερινά πολιτικά προβλήματα.
Για παράδειγμα εδώ υπάρχει η καλύτερη συνοπτική περιγραφή του φασισμού. Αναφέρεται μεν στην γέννηση του φασισμού κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου στην Ιταλία, αλλά αποτελεί κι ένα διαχρονικό καμπανάκι: «Ο φασισμός», γράφει ο Κάρλο Ροσέλι, «υπήρξε κατά κάποιο τρόπο η αυτοβιογραφία ενός λαού που απορρίπτει την πολιτική πάλη, που λατρεύει την ομοφωνία, που αποφεύγει την αίρεση, που ονειρεύεται τον θρίαμβο της ευκολίας, της σιγουριάς…» (σελ. 213). Μας λέει αυτό τίποτε για την σημερινή ελληνική κοινωνία που απαίτησε την ομοφωνία στο Μακεδονικό και γενικώς στα εθνικά θέματα, που τιμωρεί τις πολιτικές και θρησκευτικές αιρέσεις, που ομνύει στην ευκολία του δημοσίου ενώ ιδιωτικώς καταπατεί κάθε δημόσιο χώρο, από τα ρέματα μέχρι τις συχνότητες;
«Η πάλη ενάντια στο φασισμό», συνεχίζει ο Κάρλο Ροσέλι, «δεν σημαίνει μόνο να παλεύει κανείς ενάντια στην άγρια και τυφλή ταξική αντίδραση αλλά ενάντια σε ένα είδος ιταλικής νοοτροπίας (βάλτε στη θέση της ελληνικής) ευαισθησίας, παράδοσης που ενστερνίζονται ασυνείδητα, δυστυχώς, ευρεία τμήματα του λαού». Όπως το τοποθετεί ο Ροσέλι η πάλη αυτή υπάρχει στη χώρα μας και είναι η πάλη τους εκσυγχρονισμού ενάντια στο λαϊκισμό. Είναι η πάλη που βλέπουμε ενάντια σε μεσαιωνικές αντιλήψεις της εκκλησίας (οι οποίες μάλιστα βαφτίζονται παράδοση), ενάντια στην ομοφωνία του κυρίαρχου οικονομικού δόγματος του κρατισμού, υπέρ της ελευθερίας του λόγου των αιρετικών είτε αυτός είναι ο Στέφανος Μάνος, είτε ο Μάρτιν Σκορτσέζε, που ελληνικό δικαστήριο του απαγόρευσε να προβάλει την ταινία «Ο Τελευταίος Πειρασμός».
Αν μου επιτρεπόταν να ορίσω τον φασισμό θα έλεγα ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένοπλος λαϊκισμός.
Ο Κάρλο Ροσέλι έγραψε τον«Φιλελεύθερο Σοσιαλισμό» όντας στην εξορία. Τις λεπτομέρειες μας τις δίνει στον περιεκτικό πρόλογο ο κ. Θοδωρής Μπενάκης. Στις τάξεις των σοσιαλιστών ήταν ώριμο και επιτακτικό το αίτημα του πολιτικού φιλελευθερισμού αφού ζούσαν υπό καθεστώς διωγμών. Μόνο που ο Ροσέλι βάζει αυτό το αίτημα ως τακτική (να επιτύχουμε την αστική δημοκρατία, ώστε να επιβάλουμε την δικτατορία του προλεταριάτου) αλλά θέλει να παντρέψει τις δύο αντιλήψεις της ισότητας και της ελευθερίας, το διαζύγιο των οποίων δεν προέρχεται από τις πολιτικές και οικονομικές θεωρίες του 18ου και 19ου αιώνα, όπως αφελώς κι εγώ πίστευα πριν διαβάσω αυτό το βιβλίο.
Παρένθεση: Η σύγκρουση ελευθερίας και ισότητας έχει βαθύτερες ρίζες. Όπως γράφει στον πρόλογό του ο Ροσέλι προέρχονται από τον αρχαιοελληνικό ορθολογισμό και τον μεσσιανισμό του Ισραήλ, δύο κυρίαρχες και πολλές φορές αλληλοσυγκρουόμενες πτυχές του δυτικού πολιτισμού. «Ο ένας», δηλαδή ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, γράφει ο Ροσέλι, «ενέχει την αγάπη για την ελευθερία, το σεβασμό της αυτονομίας, μια αρμονική και αποστασιοποιημένη αντίληψη της ζωής.
Ο άλλος μια δικαιοσύνη εντελώς επίγεια, το μύθο της ισότητας, ένα πνευματικό μαρτύριο που απαγορεύει οποιαδήποτε επιείκεια». Το τρίπτυχο, λοιπόν, της γαλλικής επανάστασης «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα», δεν γέννησε την αντίφαση στον δυτικό πολιτισμό. Απλώς την συνόψισε.
Κλείνει η παρένθεση.
Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι ένα εύκολο και βολικό ιδεολογικό αίτημα για την Αριστερά του μεσοπολέμου αλλά και για την δική μας μετεμφυλιακή Αριστερά. Είναι η Αριστερά που διώκεται και το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να θυμίσει ότι θεμέλιος λίθος της αστικής κοινωνίας είναι η ελευθερία. Επειδή όμως πάντα θεωρεί τον πολιτικό φιλελευθερισμό τακτική κι όχι στόχο γι’ αυτό και το αίτημά της είναι ρηχό. Φαίνεται την περίοδο της πολιτικής νομιμότητας. Ενώ, για παράδειγμα, διεκδικεί την ελευθερία των φονιάδων της «17 Νοέμβρη» να δημοσιεύουν τις εκτενείς απόψεις τους σε πανελλήνια έντυπα (ακόμη κι όταν γίνεται φανερό ότι οι δολοφονίες δεν έχουν πλέον άλλο στόχο παρά την δημοσίευση αυτών των παραληρημάτων) από την άλλη ζητά την κρατική καταστολή εκδηλώσεων -να συμφωνήσουμε: εκδηλώσεις που θα διοργάνωναν δυνάμει εγκληματίες και ταραχοποιοί, φορείς απεχθών κι απαξίωμενων απόψεων- όπως το πανηγύρι των νεοφασιστών εδώ στο νομό Μεσσηνίας. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός λοιπόν της Αριστεράς είναι αλα καρτ γι’ αυτό κι επικίνδυνος. Ας μην βλέπουμε την σημερινή συγκυρία της ιδεολογικής κυριαρχίας της Αριστεράς στη χώρα. Μπορεί στο μέλλον απεχθής κι απαξιωμένη άποψη να θεωρηθεί η «δικτατορία του προλεταριάτου».
Γράφει ο Κάρλο Ροσέλι: «Αυτοί που αρέσκονται να γεμίζουν το στόμα τους με ηχηρές επικλήσεις εξέγερσης, εξισωτικής, αναγκαίας, ιστορικής βίας είναι συνήθως οι πλέον ανίκανοι, και λόγω της παιδείας τους και των ανθρωπιστικών κινήτρων που τους εμπνέουν, να οργανώσουν σοβαρά ένα επαναστατικό κίνημα… Διότι μόλις η αστική τάξη, εκμεταλλευόμενη περίτεχνα τις ανατρεπτικές διακηρύξεις τους, παραβιάσει τη νομιμότητα, αυτοί δεν ξέρουν τίποτε άλλο από το να επικαλούνται τους ιερούς συνταγματικούς χάρτες που παραβιάστηκαν, τα φυσικά δικαιώματα που ποδοπατήθηκαν, το απαρνημένο πνεύμα ανθρωπιάς, στηλιτεύοντας με στόμφο τα γκλόμπ των αστών -τα οποία, αλίμονο, πολύ συχνά χειρίζονται αυθεντικοί προλετάριοι…» (σελ. 191)
Ο πολιτικά φιλελεύθερος υπερασπίζεται το δικαίωμα λόγου ακόμη και των εχθρών του, είτε αυτοί βρίσκονται στην ακροδεξιά, είτε στην ακροαριστερά.
Η υπεράσπιση του πολιτικού φιλελευθερισμού από τον Ροσέλι γίνεται πολλές φορές προπαγανδιστικά «ο σοσιαλισμός είναι μια φιλοσοφία ελευθερίας» (σελ. 168), ή «το σοσιαλιστικό κίνημα είναι ο αληθινός κληρονόμος του φιλελευθερισμού, ο φορέας αυτής της δυναμικής αντίληψης για την ελευθερία που πραγματοποιείται στη δραματική κίνηση της ιστορίας» (σελ. 172) αλλά παραμένει επίκαιρη: «όσο περισσότερο παγιώνεται το προλεταριακό κίνημα και ενισχύεται στις μάζες η ενεργή αίσθηση της ελευθερίας, τόσο περισσότερο η αστική τάξη, στα πιο αντιδραστικά κομμάτια της, προσπαθεί να αποδεσμευτεί από τους κανόνες και τη μέθοδο της ελευθερίας» (σελ. 168). Αν αφαιρέσουμε την μαρξιστική ορολογία βλέπετε πουθενά σ’ αυτή τη ρήση την επίθεση κατά των δημοκρατικών δικαιωμάτων που γίνεται αυτό τον καιρό από τους νεοσυντηρητικούς όλων των αποχρώσεων αυτό τον καιρό;
Ο φιλελευθερισμός για τον Ροσέλι «περισσότερο από σύστημα πολιτικής μηχανικής είναι ένα είδος συμφώνου πολιτισμού, που οι άνθρωποι όλων των πεποιθήσεων συνάπτουν μεταξύ τους για να διασώσουν στον αγώνα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους… Η φιλελεύθερη μέθοδος πολιτικού αγώνα δεν επιδέχεται προσδιορισμούς. Δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ούτε αστική ούτε σοσιαλιστική, ούτε συντηρητική, ούτε επαναστατική όσο και αν εκ της φύσεως τείνει να ευνοήσει τις ανάγκες της προόδου». (σελ. 186)
Ας προσέξουμε αυτό το σημείο: «Η φιλελεύθερη μέθοδος πολιτικού αγώνα δεν επιδέχεται προσδιορισμούς… όσο και αν εκ της φύσεως τείνει να ευνοήσει τις ανάγκες της προόδου». Αυτό είναι μια απάντηση στο διάχυτο ερώτημα των ΠΑΣΟΚων τι θέλουν οι Μάνος και Ανδριανόπουλος στο ΠΑΣΟΚ…
Ο Ροσέλι δεν υπήρξε γιαλαντζί, ούτε κρατικοδίαιτος επαναστάτης. Έζησε στις εξορίες, τραυματίστηκε στον ισπανικό εμφύλιο, δολοφονήθηκε από τους φασίστες του Μουσολίνι. Πιο επαναστατικό όμως ήταν η εγκατάλειψη της θαλπωρής που προσφέρει το δόγμα σε εποχές δύσκολες για τος ρεβιζιονιστές (τους δολοφονούσαν και οι μεν και οι δε).
Σε όλο το βιβλίο (το οποίο σημειωτέον είναι εξαιρετικά μεταφρασμένο) είναι διάχυτη η θέρμη του επαναστάτη. Είναι διάχυτη η αίσθηση ότι αυτός ο άνθρωπος δεν χωρούσε στα καλούπια ούτε του φασισμού, που ο λαός αγαπούσε εκείνη την εποχή (ερχόταν τα τρένα στην ώρα τους, αν θυμάστε), αλλά ούτε του δόγματος που αντιπάλευε τον υπαρκτό φασισμό με τελικό στόχο όμως μια άλλη ανελευθερία.
Είναι πολύ πυκνό αυτό το βιβλίο και πιθανώς η καλύτερη παρουσίασή του θα ήταν η εξ ολοκλήρου ανάγνωσή του. Λυπάμαι που δεν έχω το χρόνο να αναφερθώ σε άλλα σημαντικά κομμάτια του π.χ. στη σχέση της μαρξιστικός σκέψης με την ηθική (το πρώτο κεφάλαιο είναι μια από τις καλύτερες εκλαϊκευμένες αναλύσεις της μαρξιστικής σκέψης), πως η συνδικαλιστική πάλη μετασχημάτισε τον μαρξισμό, πως γεννήθηκε ο ρεβιζιονισμός στο εργατικό κίνημα, στην επίκαιρη και διαρκή πάλη του φιλελευθερισμού με κάθε εκκλησία κ.λ.π.
Ακόμη πιο θετικό είναι ότι ο «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός» παρά το βάθος του είναι εξαιρετικά ευκολοδιάβαστο βιβλίο. Έχει γραφεί στην εξορία (σε χαρτιά που έκρυβε επιμελώς ο Ροσέλι στο πιάνο) και δεν έχει όλες εκείνες τις στρυφνές αναλύσεις και τις βιβλιογραφικές αναφορές που πολλές φορές αποσπούν τον αναγνώστη.
Το βιβλίο του Ροσέλι χρειαζόταν στην ελληνική βιβλιογραφία ακόμη κι αν δεν γινόταν το μεγάλο πείραμα του ΠΑΣΟΚ, την συνάντηση δηλαδή της σοσιαλδημοκρατικής σκέψης με τον φιλελευθερισμό.
* Παρουσίαση του βιβλίου «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός» του Κάρλο Ροσέλι (εκδόσεις Κούριερ), στο Πνευματικό κέντρο του Δήμου Καλαμάτας 27.11.2005
