Σε περιόδους οικονομικής στασιμότητας ή/και ύφεσης οι απλοϊκές αναλύσεις γίνονται πολιτική έκφραση. Τα προβλήματα μεταφράζονται αμέσως ως ενοχή κάποιων και τότε ο λαϊκισμός μπαίνει ενδυναμωμένος στο πολιτικό παιγνίδι.
Ο Λιβανέζος συγγραφέας Ααμίν Μαλούφ στο εξαιρετικό βιβλίο του «Φονικές ταυτότητες» είχε γράψει ότι η «βασική αρετή του εθνικισμού είναι να βρίσκει για κάθε πρόβλημα έναν ένοχο, αντί μας λύσης». Είχε δίκιο αλλά εν μέρει. Ο εθνικισμός είναι κομμάτι του λαϊκισμού που αναπτύσσεται στις κοινωνίες. Μοιάζει ξέχωρο αλλά βασικό του χαρακτηριστικό είναι η απλοποίηση της σύνθετης πραγματικότητας σε εύπεπτα σχήματα τα οποία μικρή μεν σχέση έχουν με την πραγματικότητα, αλλά απευθύνονται κυρίως στο θυμικό των ανθρώπων. Ο λαϊκισμός λοιπόν δεν έχει λύσεις, αλλά έχει ενόχους. Τους Αμερικανούς και τους Τούρκους στα εθνικά θέματα, τους Αλβανούς στα θέματα εγκληματικότητας, τους επιχειρηματίες στα θέματα οικονομίας, μέχρι και τους πολιτικούς στα θέματα πολιτικής. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση της πραγματικότητας μονίμως κάποιες περίτεχνες συνομωσίες γίνονται σε όλα τα επίπεδα, περίπλοκες μεν αλλά εξαιρετικά απλές ώστε να γίνονται κατανοητές στους ανά την επικράτεια καφενέδες και κουρεία.
Αυτό το απλοϊκό κατασκεύασμα λειτουργεί περίπου ως θρύλος σε περιόδους αυξανόμενης ευημερίας. «Ναι, μεν οι Εβραίοι κυβερνούν τον κόσμο, αλλά από την στιγμή που δεν μας ενοχλούν, ποιος νοιάζεται;» Ή: «ναι, μεν όλοι οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι, αλλά στο βαθμό που η διαφθορά μου επιτρέπει να κάνω τη δουλειά μου…» Σε περιόδους όμως οικονομικής στασιμότητας ή/και ύφεσης γίνεται πολιτική έκφραση. Τα προβλήματα μεταφράζονται αμέσως ως ενοχή κάποιων και τότε ο λαϊκισμός μπαίνει ενδυναμωμένος στο πολιτικό παιγνίδι.
Στην Ελλάδα ο λαϊκισμός έχει βαθιές ρίζες. Καλλιεργήθηκε από το ΠΑΣΟΚ της πρώτης περιόδου, ποτίστηκε από την δαιμονολογία της Αριστεράς θωπεύτηκε απ’ όλα τα κόμματα που διεκδίκησαν εξουσία. Στον πυρήνα του ελληνικού λαϊκισμού βρίσκεται το κράτος. Ο σύγχρονος θεός των νεοελλήνων μπορεί κατά την κοινή αντίληψη να λύσει όλα τα προβλήματα. Από τα χιόνια στο κεφαλόσκαλο του σπιτιού μας, μέχρι τα προβλήματα που έχουν οι επιχειρήσεις όταν κάνουν λάθος επιλογές. Έτσι όσο οι κυβερνήσεις υποκύπτουν σε λαϊκιστικές απαιτήσεις τόσο εδραιώνεται η λαϊκιστική άποψη ότι το κράτος μπορεί να τα κάνει όλα, αρκεί να θέλει.
Ένα μεγάλο κομμάτι της εκλογικής βάσης ψήφισε τη Νέα Δημοκρατία με αυτά ακριβώς τα κριτήρια. Περιμένει περισσότερο κράτος να λύνει όλο και περισσότερα προβλήματα. Ακόμη κι αυτά που δεν μπορεί (π.χ. ακρίβεια). Η αποτυχία αυτή με παράλληλη διόγκωση των δομικών προβλημάτων της οικονομίας και της κοινωνίας και με δεδομένο το ιδεολογικό υπόστρωμα της κοινωνίας γίνεται οργή και ψήφος (τιμωρίας, όπως εξάλλου συνηθίζεται στη χώρα) προς μικρά και λαϊκιστικά κόμματα.
Περιγράφαμε και παλιότερα ένα άσχημο σενάριο («Αν αποτύχει η Ν.Δ…» «Απογευματινή» 9.8.2004): Ας υποθέσουμε ότι η νυν κυβέρνηση αποτυγχάνει στη διαχείριση αυτής της πολύπλοκης παθογένειας της ελληνικής οικονομίας και προβάλλουμε γραμμικά το παρόν στο μέλλον – αλλάζοντας μόνο και μεταβλητή στο σύστημα των εξισώσεων, ότι δηλαδή η Ν.Δ. αποτυγχάνει να ικανοποιήσει τις προσδοκίες που καλώς ή κακώς δημιουργήθηκαν. Έτσι ας φανταστούμε το 2008. Έχουμε μια Νέα Δημοκρατία που δεν ικανοποιεί αυτό που στο φαντασιακό της έχει η ελληνική κοινωνία: την αυξανόμενη ευημερία χωρίς κόπους και θυσίες. Έχουμε ένα ΠΑΣΟΚ που πελαγοδρομεί ανάμεσα στα οράματα του τριτοκοσμικού λαϊκισμού που του κληρονόμησε ο Ανδρέας Παπανδρέου και του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού που κληροδότησε ο κ. Κώστας Σημίτης -ένα κόμμα χωρίς ταυτότητα και πρόταση. Έχουμε τις προκλήσεις ενός παγκοσμιοποιημένου, αλλά κι εξαιρετικά ασταθούς περιβάλλοντος. Έχουμε και ένα διάχυτο κράμα ιδεολογικών αγκυλώσεων, φοβιών για το μέλλον -που μεταφράζεται είτε φοβία προς το ξένο κεφάλαιο (επενδύσεις), είτε προς το ξένο εργατικό δυναμικό (μετανάστευση)- και ελλιπούς παιδείας του πληθυσμού. Τι μας δίνει αυτό το σύστημα των τεσσάρων εξισώσεων; Άνοδο των λαϊκιστικών κομμάτων ακροαριστερών και ακροδεξιών. Μπορεί δηλαδή το 2008 -άσχετα με το πιο κόμμα θα προηγείται- να δούμε το ΚΚΕ και το ΛΑ.Ο.Σ. να πετυχαίνουν αξιοσημείωτα ποσοστά στις εθνικές εκλογές.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 19.12.2004
