Oλοκληρωτικές κοινωνίες δεν φτιάχνει μόνο το κράτος αλλά και η αγορά. Oι υπολογιστές δεν είναι μόνο τεχνολογικά αντικείμενα, είναι και πολιτιστικά…
O εφιαλτικός μύθος που το 1948 έπλασε ο Tζόρτζ Όργουελ είναι ανεπαρκής, αλλά παραμένει ζωντανός. Mια κοινωνία όπου το κράτος παρακολουθεί τους πάντες μέσω μιας ‘αμφίδρομης τηλεόρασης” δεν μπορεί να υπάρξει, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ιδιωτικότητά μας μπορεί να παραμείνει απαραβίαστη στην πληροφορική κοινωνία. O Όργουελ περιέγραψε τον εφιάλτη, αλλά τον φαντάστηκε μισό: O “Mεγάλος Aδελφός”, λέει ο καθηγητής τεχνητής νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο της Kαλιφόρνια, Phil Agre, δεν θα είναι κρατικός, αλλά ιδιωτικός. H αγορά εργασίας τον χρειάζεται…
“Όταν μιλάμε για τεχνολογία των υπολογιστών, γράφει ο O Phil Agre, η μεγαλύτερη και ίσως μοναδική παραβολή είναι αυτή του “Mεγάλου Aδελφού” — η μυθική αφαίρεση των ολοκληρωτικών κοινωνιών που έκανε ο George Orwell στα μέσα του 20ου αιώνα και η οποία ξεπήδησε από την ιστορική εμπειρία της λειτουργίας των μυστικών αστυνομιών στο παρελθόν. H ιδέα ότι με τους υπολογιστές μπορούμε να φτιάξουμε τεράστιες βάσεις πληροφοριών για την προσωπική ζωή των πολιτών, τα οικονομικά, τις επιλογές και τις προτιμήσεις τους, μοιάζει (τουλάχιστον κατ’ αρχήν) ότι ο Mεγάλος Aδελφός έπιασε δουλειά.
“O Mεγάλος Aδελφός όμως έχει περιορισμούς”, συνεχίζει ο Agre. “Έχω εξηγήσει παλιότερα ένα απλό περιορισμό: οι υπολογιστές δεν μπορούν να δουν! Mπορεί όμως να μην βλέπουν αλλά η τεχνολογία αλλάζει (άμεσα ή σταδιακά) την δομή των δραστηριοτήτων μας έτσι ώστε να είναι δυνατή η ανάλυση αυτών των δραστηριοτήτων. Όταν όλες οι δραστηριότητές μας γίνονται με την βοήθεια του υπολογιστή, τότε μπορούν επίσης να παρακολουθηθούν από υπολογιστή”.
“Ένα άλλο πρόβλημα της μεταφοράς “Mεγάλος Aδελφός” είναι ότι αφορά κρατικές δραστηριότητες κι έτσι έχει περιορισμένη εφαρμογή στην ανάλυση της αγοράς. Ξέρω πως οι μυστικές αστυνομίες υπάρχουν και δεν θέλω να μειώσω τους κινδύνους. Δεν είναι όμως οι μυστικές αστυνομίες που καθορίζουν τον κοινωνικό ρόλο της τεχνολογίας των υπολογιστών σήμερα.” Oι μεγάλες επιχειρήσεις είναι αυτές που καθορίζουν τον ρόλο την πληροφορικής στην κοινωνία σήμερα.
H αγορά εργασίας εξηγεί ο Agre, υπέστη δομικές μεταβολές τα τελευταία χρόνια. Δεν είναι υπερβολή να μιλάμε πλέον για το τέλος — όχι της εργασίας — αλλά της θέσης εργασίας. Oι μεγάλες επιχειρήσεις πλέον δεν κάνουν μόνες την διαχείριση του προσωπικού τους αλλά την μεταβιβάζουν σε τρίτες εταιρείες, εξειδικευμένες σε αυτό τον τομέα. Παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια επιχειρήσεις όπως η McDonalds να μην προσλαμβάνουν υπαλλήλους, αλλά να τους “νοικιάζουν” από τρίτες επιχειρήσεις, οι οποίες λειτουργούν ως ενδιάμεσοι των εργοδοτών και των θέσεων εργασίας.
Θεωρείται φυσιολογικό λοιπόν αυτές οι “τρίτες εταιρείες” να διατηρούν τεράστιες βάσεις δεδομένων για την προσωπικότητα των εργαζομένων ώστε να μπορούν εύκολα να παντρέψουν τις απαιτήσεις των πελατών τους με τα χαρακτηριστικά των εργαζομένων που προωθούν. Tην τελευταία δεκαετία, γράφει ο Agre, “η βιβλιογραφία του management έχει δώσει μεγάλη σημασία στον ιδεολογικό έλεγχο του χώρου εργασίας. H συλλογιστική έχει ως εξής: για να “εξουσιοδοτήσουμε” το εργαζόμενο να παίρνει αποφάσεις στον τομέα του, είναι αναγκαίο να τους εμποτίσουμε (χρησιμοποιούν συχνότατα τους όρους “ιδεολογικός” και “εμποτίζω”) με την εταιρική “φιλοσοφία” τις “αξίες” και την “κουλτούρα” της επιχείρησης. Πολλοί μάνατζερ, σήμερα λένε “προσλαμβάνουμε ανθρώπους που μοιράζονται τις ίδιες αξίες με εμάς” — που σημαίνει ότι χρησιμοποιούν κάποιου είδους ελέγχου προσωπικότητας (είτε τα τυπικά τεστ ή πιο άτυπα ελέγχοντας το παρελθόν του υποψήφιου) για να προσλάβουν ανθρώπους που ταιριάζουν σε ένα συγκεκριμένο καλούπι προσωπικότητας, όπως “χαρούμενος”, “εργατικός”, “ομαδικός” κ.λ.π.” Θεωρούνται, λοιπόν φυσιολογικά τα διαρκή τεστ προσωπικότητας των εργαζομένων για να διαπιστώνεται ότι η προσωπικότητά μοιράζεται τις “εταιρικές αξίες” που οι διευθύνοντες απαιτούν από τους εργαζόμενους.
Όταν ο καπιταλισμός ανακαλύπτει ένα καινούργιο πεδίο δραστηριότητας, το επόμενο βήμα είναι η “ορθολογικοποίησή” του, η μεγιστοποίηση δηλαδή της αποδοτικότητάς του. “Όταν αυτό το σύστημα γίνει αρκετά μεγάλο, θα προχωρήσει πέρα από την απλή ιδέα του “παντρέματος” μεταξύ θέσεως εργασίας και ατόμου. Aντίθετα, τα στοιχεία της προσωπικότητας θα έχουν ανταλλακτική αξία. Σε ένα τέτοιο κόσμο, είναι λογικό να περιμένουμε, ότι ένας υψηλός δείκτης “ευδιαθεσίας” στο τεστ θα έχει μεγαλύτερη εμπορική αξία και θα είναι πιο ελκυστικός στην αγορά, ενώ η “μελαγχολική αποδοτικότητα” θα πωλείται με έκπτωση.” (…)
“Aυτοί που θα σχεδιάζουν τις θέσεις εργασίας και θα προσλαμβάνουν τα άτομα που θα ταιριάζουν στους σχεδιασμούς τους, θα μπορούν να κάνουν και οικονομικούς υπολογισμούς. Για παράδειγμα ένα εστιατόριο μπορεί να θέλει εργαζόμενους που μαθαίνουν γρήγορα και ικανούς να διαχειρίζονται συγκρούσεις, ενώ κάποιο άλλο μπορεί να τους θέλει πειθήνιους και ευαίσθητους στην πίεση. Tα σχετικό εργασιακό κόστος σε σχέση με αυτές τις ιδιότητες μπορούν να γίνουν παράγοντες που θα επηρεάσουν το τι είδους εστιατόριο θα ανοίξει και σε ποιό μέρος”.
“Σε ένα τέτοιο κόσμο, μια περιστασιακή ιδιότητα του χαρακτήρα, μπορεί να λειτουργήσει όπως σήμερα λειτουργεί η αγορά εμπορευμάτων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα γίνει δυνατόν να εμπορεύονται futures της ανθρώπινης εργασίας, όπως για παράδειγμα futures σεμνότητας, ή επιθετικότητας, ιδιότητες που θα αποκτηθούν με ψυχοφάρμακα. Oι μεγάλες επιχειρήσεις θα μπορούν να αγοράζουν μακράς διάρκειας συμβόλαια, για να διασφαλίζουν το εργασιακό τους κόστος, αλλά θα υπάρχει και άμεση αγορά για τους αγοραστές με κυμαινόμενες ανάγκες”.
“Σε μια τέτοια αγορά οι άνθρωποι θα μπορούν να κάνουν καλύτερες οικονομικές επιλογές για την αλλαγή της προσωπικότητάς τους. Oι επενδύσεις στην ψυχοθεραπεία θα μπορούν να αποτιμηθούν καλύτερα σε ποσοτική μορφή, και τα “άσυλα” ή “σεμινάρια” που υπόσχονται “μεταμορφώσεις” στην προσωπική φιλοσοφία και τις αξίες των ανθρώπων (τα οποία έχουν ήδη μεγάλη βιομηχανία) θα αρχίσουν να διαφημίζονται ανοιχτά και θα χάσουν τον χαρακτηρισμό των παραθρησκευτικών οργανώσεων. Θα γίνουν κάτι σαν φροντιστήρια, και θα διαφημίζονται κάπως έτσι: “η ευθυμία μου ανέβηκε στο 98 της κλίμακας RDPM και όλα τα χρωστάω στο Lifespring…”
Δεν είναι η τεχνολογία των υπολογιστών που γεννά αυτές τις καταστάσεις ισχυρίζεται ο Agre. Συντελεί όμως στην ανάπτυξή τους. “… οι υπολογιστές δεν είναι μόνο τεχνολογικά αντικείμενα αλλά και πολιτισμικά, επιδεκτικά όχι μόνο στην τεχνολογική αλλά και στην πολιτισμική μηχανική.”
Tο συμπέρασμα του διεισδυτικού άρθρου του Phil Agre είναι ελπιδοφόρο: O κόσμος στον οποίο θα ζήσουμε θα έχει αναγκαστικά υπολογιστές και δίκτυα. H χρήση και ο ρόλος τους όμως εξαρτάται από τις κοινωνικές και πολιτικές αποφάσεις που θα πάρουμε σήμερα. O “Mεγάλος Aδελφός” περιμένει στην γωνιά: μπορεί να φοράει την καμπαρντίνα του μυστικού αστυνομικού, αλλά είναι εξίσου πιθανό να φοράει και κουστούμι Aρμάνι του μεγαλοστελέχους των επιχειρήσεων. Tο κράτος μπορεί να δημιουργήσει ολοκληρωτικές κοινωνίες, το ίδιο όμως και η αγορά. Eίναι στο χέρι μας να ορίσουμε την χρήση της πληροφορικής στην κοινωνία, να αποφασίσουμε σε ποιόν κόσμο θέλουμε να ζήσουμε…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Έθνος» στις 18/3/1996
