Στις 14 Ιανουαρίου του 1966 αποκαλύφτηκε ένα από τα μεγαλύτερα μυστικά του Ψυχρού Πολέμου. Από μια κηδεία. Εκείνο το κρύο πρωινό η ηγεσία του Κρεμλίνου υποκλίθηκε μπροστά στο φέρετρο του Σεργκέι Πάβλοβιτς Καραλιόφ. Ήταν ο άνθρωπος που ο Στάλιν έστειλε στα γκουλάκ, πριν γίνει τελικά ο αρχιτέκτονας και η ψυχή του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος. Στην Ε.Σ.Σ.Δ. ελάχιστοι γνώριζαν την δουλειά του. Ούτε καν η μητέρα του. Στην Δύση κανείς. Ούτε καν ο βασικός του αντίπαλος, ο αρχιτέκτονας του αμερικανικού διαστημικού προγράμματος Βέρνερ φον Μπράουν.
Η διαστημική εποχή είχε μια θλιβερή γέννα. Όπως πολλές από τις τεχνολογίες που καθόρισαν τον 20ο αιώνα (π.χ. υπολογιστές) γεννήθηκε από τις ανάγκες του πολέμου. Οι πρώτοι πύραυλοι αναπτύχθηκαν για να σκοτώνουν. Ο Γκέμπελς τους βάφτισε«Vergeltungswaffe» (V1 και V2) «όπλα αντεκδίκησης». Όταν όμως κατάφεραν να πετάξουν ήταν πολύ αργά: στους έξι μήνες της «αντεκδίκησης» εκτοξεύτηκαν 3.172 πύραυλοι V-2 σκοτώνοντας περί τα 6.000 άτομα, αριθμός πολύ μικρότερος από τους 26.000 σκλάβους που πέθαναν για την παραγωγή τους.
Ο πόλεμος τέλειωσε με νίκη των Συμμάχων. Ρώσοι κι Αμερικανοί ξεκίνησαν ένα αγώνα δρόμου για να αποκτήσουν την νέα γι’ αυτούς τεχνολογία. Οι Σοβιετικοί πήραν εργοστάσιο στο Μιτλεμπάου και μετέφεραν όλη τη γραμμή παραγωγής στην Ε.Σ.Σ.Δ. Ο Βένερ φον Μπράουν (ο οποίος ως αξιωματικός των Ες-Ες υπηρέτησε με μεγάλη αφοσίωση το «πρόγραμμα αντεκδίκησης») μαζί με την βασική του ομάδα προτίμησε να παραδοθεί στους Αμερικανούς.
Εκ των πραγμάτων οι ΗΠΑ απέκτησαν συγκριτικό πλεονέκτημα στην ανάπτυξη των όπλων «σιωπηλού θανάτου» (Σ.Σ.: οι βομβαρδιζόμενοι ονόμασαν έτσι τους V-2 διότι ως υπερηχητικοί δεν γινόταν αντιληπτοί παρά με την έκρηξη), κάτι που πανικόβαλε το Κρεμλίνο. Έτσι αποφάσισαν να απελευθερώσουν από γκουλάκ της Σιβηρίας τον μηχανικό πυραύλων Σεργκέι Πάβλοβιτς Καραλιόφ για να του δώσουν τα ηνία του προγράμματος για την ανάπτυξη αυτού του νέου όπλου. Τότε, εκτός από κάποιους επιστήμονες, ουδείς στην πολιτική ηγεσία των δύο υπερδυνάμεων σκεφτόταν το διάστημα. Το ισοζύγιο πολεμικής ισχύος τους απασχολούσε.
Οι Σοβιετικοί με την ευφυή καθοδήγηση του Καραλιόφ προχώρησαν γρήγορα. Οι Αμερικανοί καθυστέρησαν εξαιτίας του εσωτερικού ανταγωνισμού των επιτελείων. Υπήρξαν και οι δημοκρατικές ευαισθησίες που προκαλούσαν πολλές τριβές. Πολλοί πολιτικοί, δημοσιογράφοι κ.λ.π. αντιδρούσαν στην χρηματοδότηση ενός Ναζί, έστω και πρώην, για να φτιάξει νέα όπλα. Αντίθετα, στην Ε.Σ.Σ.Δ. δεν υπήρχαν τέτοιες ευαισθησίες. Το πρόγραμμα ήταν άκρως απόρρητο και ουδείς κοινωνικός έλεγχος ασκείτο στην παραγωγή κι ανάπτυξη νέων όπλων. Οι ναζί επιστήμονες που παραδόθηκαν στους Σοβιετικούς εργαζόταν από την πρώτη στιγμή κανονικά. Έτσι ενώ ο Βέρνερ Φον Μπράουν προσπαθούσε, με έξυπνους ομολογουμένως τρόπους, να αποτινάξει το άγος του αξιωματικού των Ες-Ες και να δημιουργήσει το όνειρο της κατάκτησης του διαστήματος (μέχρι και ταινία με τον Γουόλτ Ντίσνεϊ έκανε) ο Καραλιόφ προχωρούσε. Κινήθηκε έξυπνα μέσα στους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς κι έπεισε ότι το κύρος του κομμουνισμού θα αναβαθμιζόταν από μια «τεχνητή σελήνη» που θα έθεταν σε τροχιά οι πύραυλοί του.
Στις 4 Οκτωβρίου του 1957 ο κόσμος ξύπνησε έχοντας ένα «κόκκινο φεγγάρι» πάνω του. Ο τίτλος που οι αμερικανικές εφημερίδες («Red Μoon») έδωσαν απείχε σε όγκο και βάρος από την πραγματικότητα. Ο «Σπούτνικ 1» είχε το μέγεθος μιας μεγάλης μπάλας και ζύγιζε μόνο 80 κιλά, αλλά το ηχητικό σήμα που έστελνε ανά δευτερόλεπτο δημιούργησε πολιτική θύελλα στις ΗΠΑ. Θρυμμάτισε την αντίληψη ότι η επιστημονική πρόοδος στην Ε.Σ.Σ.Δ. υπολειπόταν πολύ της αμερικανικής και ο «Σπούτνικ» ήταν το τελευταίο πλήγμα, μετά τις πυρηνικές δοκιμές που γινόταν στην «κοιτίδα του σοσιαλισμού». Οι στρατιωτικοί άρχισαν να ανησυχούν διότι η πυραυλική μαζί με την πυρηνική τεχνολογία δημιουργούσε πρωτόγνωρους κινδύνους για την ασφάλεια των ΗΠΑ, οι γνωμηγέτες σκεφτόταν το κύρος του δυτικού κόσμου. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ αποδέσμευσε τεράστια ποσά και τέσσερις μήνες μετά τον «Σπούτνικ» εκτοξεύθηκε ο «Εξπλόρερ 1». Και οι δυο βέβαια πέρα από τον προπαγανδιστικό είχαν κι επιστημονικό ρόλο.
Ο Καραλιόφ όμως είχε προχωρήσει πολύ. Ο δεύτερος «Σπούτνικ» πήγε το πρώτο ζωντανό πλάσμα στο διάστημα. Η «Λάικα» (στα ελληνικά «αυτός που γαβγίζει») δεν επέστρεψε ζωντανή (γεγονός που ξεσήκωσε τις διαμαρτυρίες των ζωόφιλων της εποχής), αλλά οι σκύλοι «Μπέλκα» και Στέλκα» γύρισαν ζωντανοί.
Ο Ψυχρός Πόλεμος για το διάστημα ήταν «μάχες εντυπώσεων» τις οποίες κέρδιζε με διαφορά η Ε.Σ.Σ.Δ. Κάποιες φορές με διαφορά …ημερών. Ο Ρώσος Γιούρι Αλεξέγιεβιτς Γκαγκάριν ήταν ο πρώτος άνθρωπος που βγήκε στο Διάστημα στις 12 Απριλίου 1961 και ακολούθησε 23 μέρες μετά ο Αμερικανός Άλαν Σέπαρντ. Η πρώτη γυναίκα, η ρωσίδα Βελεντίνα Τερέσκοβα βγήκε στο διάστημα τον Ιούνιο του 1963 και ο πρώτος διαστημικός περίπατος έγινε από τον Αλεξέι Λεμόνοφ το 1965. Σοβιετικοί έβαλαν σε τροχιά γύρω από το φεγγάρι και τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο και προσεδάφισαν το πρώτο μη επανδρωμένο διαστημόπλοιο. Αρχές δεκαετίας του 1960 οι ίδιοι έστειλαν τα πρώτα εξερευνητικά εργαλεία στην Αφροδίτη και τον Άρη. Η απειλή του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Νικίτα Χρουστσόφ προς τους καπιταλιστές «θα σας θάψουμε» έβγαινε αληθινή. Μόνο που το σοβιετικό σύστημα πρόλαβε να θάψει τον Χρουστσόφ.
Η νέα υπό τον Μπρέζνιεφ ηγεσία της Ε.Σ.Σ.Δ. έδειξε μικρό ενδιαφέρον για τις«νίκες κύρους» που επέτυχε το «σοσιαλιστικό στρατόπεδο». Η κομμουνιστική οικονομία παρουσίαζε σημάδια κόπωσης και το διαστημικό πρόγραμμα ήταν πολύ ακριβό για να χρηματοδοτηθεί. Ειδικά σε μια περίοδο που το Κρεμλίνο ένιωθε απειλούμενο στρατιωτικά από την Δύση. Οι ανοχές στις αποτυχίες του διαστημικού προγράμματος μειώνονται και η πίεση γίνεται αφόρητη για την παραγωγή διηπειρωτικών πύραυλων. Το όνειρο του Καραλιόφ να είναι ο πρώτος που θα στείλει άνθρωπο στη Σελήνη θα πραγματοποιηθεί από τον αντίπαλό του.
Στις ΗΠΑ μετά το πρώτο σοκ των σοβιετικών επιτυχιών ανασκουμπώθηκαν. Οι επιφυλάξεις για το παρελθόν του Βένερ φον Μπράουν παρακάμφθηκαν και η πρωτοκαθεδρία του Πολεμικού Ναυτικού για την ανάπτυξη της τεχνολογίας εκτοξεύσεων συνετρίβη μαζί με τους πειραματικούς πυραύλους. Ένας νέος πρόεδρος, ο Τζον Κένεντι, έθεσε στόχο του αμερικανικού έθνους να στείλει τον πρώτο άνθρωπο στο φεγγάρι, «μέχρι το τέλος της δεκαετίας» (του’60). Ακριβώς στην εκπνοή της ο Νιλ Άρμστρονγκ έκανε το μικρό γι’ αυτόν και γιγαντιαίο για την ανθρωπότητα βήμα. Ήταν, 21 Ιουλίου του 1969.
Το «πρόγραμμα Απόλλων» τέλειωσε τυπικά το 1974. Τα 135 δισεκατομμύρια δολάρια (σε τιμές του 2007) που ξόδεψαν οι ΗΠΑ για τις 17 αποστολές (έξι από αυτές κατέληξαν σε προσεληνώσεις) ήταν πολλά σε μια Αμερική που αιμορραγούσε οικονομικά στο Βιετνάμ και έμπαινε σε περίοδο οικονομικής ύφεσης. Ακολούθησαν βήματα πολλά (με πιο θεαματικά ίσως τις αποστολές στον πλανήτη Άρη), αλλά το διάστημα, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες και τα πανέμορφα γραφήματα της NASA, έπαψε να εξάπτει την φαντασία των ανθρώπων. Η οικονομική ύφεση, οι οικολογικές ανησυχίες και μια διάχυτη γκρίνια των διανοούμενων υπέσκαψαν την έννοια της προόδου και την πίστη για τα αγαθά της επιστήμης. Οι δύο υπερδυνάμεις μετέφεραν τον ανταγωνισμό στη Γη. Με την κατάρρευση του κομμουνιστικού μπλοκ η εξερεύνηση του Διαστήματος πήρε παγκόσμιο χαρακτήρα, κάτι που ήταν και το όνειρο του Τζον Κένεντι. Λίγοι γνωρίζουν ότι ο αμερικανός πρόεδρος πρότεινε στον Νικίτα Χρουτσόφ κοινή την πρώτη αποστολή στη Σελήνη, κάτι που απέρριψε ο Σοβιετικός ηγέτης διότι δικαιολογημένα πίστεψε ότι στόχος των ΗΠΑ ήταν να οικειοποιηθούν την προηγμένη διαστημική τεχνολογία τους. Σήμερα οι σημαντικές αποστολές γίνονται σε συνεργασία ΗΠΑ-Ευρώπης-Ρωσίας και σε πολλές συμμετέχουν Κίνα και Ινδία.
Ο αγώνας για την κατάκτηση του διαστήματος άφησε πολλά περισσότερα από κάποιες συγκινητικές στιγμές. Πολλές από τις τεχνολογίες που σήμερα χρησιμοποιούμε καθημερινά (από το εμπλουτισμένο φαγητό για μώρα, μέχρι τις ηλιακές κυψέλες και μέχρι τα «άσκαστα» λάστιχα των αυτοκινήτων) αναπτύχθηκαν για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των αποστολών.
Η διαστημική εποποιία έχει την σφραγίδα και την φλόγα δύο ανθρώπων, οι οποίοι κατά τραγική ειρωνεία υπηρέτησαν τους δύο ολοκληρωτισμούς του 20ου αιώνα: τον ναζισμό και τον κομμουνισμό. Και οι δύο, όμως, είχαν ένα όνειρο, που χαρακτηρίζει ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας. Να κάνουν πράγματα πριν από τους άλλους, να επεκτείνουν τα όρια της ανθρώπινης δράσης. Έγραψαν τον πρόλογο. Αργά ή γρήγορα κάποιοι θα συνεχίσουν την δουλειά τους.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 4.3.2007
