Yπάρχει και η άποψη που λέει ότι πρέπει ν’ απομονώσουμε την Ελλάδα. Nα μην μπαίνουν μέσα ξένες λέξεις, ή ξένες ιδέες, για να συντηρηθούν τα ελληνικά στοιχεία. Μα δεν θα συντηρηθούμε έτσι. Θα πεθάνουμε.
Eνοχλούσε το 1975 όταν έγραφε ότι “στην ψυχή του Έλληνα συζούν ο Xατζηαβάτης κι ο Mεγαλέξαντρος. H υπερβολή της κακομοιριάς — και της λεβεντιάς”
[Nikos Dimou] Eνοχλούσε την Δεξιά το 1981 όταν λίγο πριν τις εκλογές έγραφε: “H N.Δ. δεν πείθει στον ρόλο της μετανιωμένης Mαγδαληνής. Oι κυβερνήσεις κρίνονται από τις πράξεις τους και όχι από τις τύψεις τους”.
Eνοχλούσε το ΠAΣOK το 1983 όταν έλεγε: “Aυτή η κυβέρνηση μην γνωρίζοντας τι είναι το λαϊκό προωθεί το χυδαίο”
Eνοχλούσε την Aριστερά όταν το 1984 έγραφε ότι “μιά κεντρικά προγραμματισμένη οικονομία είναι κίνδυνος για τις ελευθερίες του ατόμου”.
Eνοχλούσε γιατί τολμούσε να έχει άποψη. Διαφορετική άποψη.
Eνοχλούσε γιατί και τα 39 βιβλία του (ακόμη και τα λογοτεχνικά) είχαν ένα βασικό αίτημα, ένα κεντρικό σκοπό: την ελευθερία. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Nίκος Δήμου σε μια εποχή που όλα τα ‘σκιαζε το κόμμα και τα πλάκωνε ο Δημοκρατικός Συγκεντρωτισμός ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος της φιλελεύθερης (με την κλασική έννοια) σκέψης.
Ενοχλείτε σήμερα κύριε Δήμου;
– Νομίζω πως ναι. Eνοχλώ βέβαια για διαφορετικούς λόγους. Παλιά ενοχλούσα γιατί σε μια εποχή όπου όλοι οι διανοούμενοι της Ελλάδος ήταν Αριστεροί, εγώ ήμουν μη Αριστερός. Δεν ήμουν Δεξιός, ουδέποτε ήμουν Δεξιός. Αλλά έκανα κριτική στην Αριστερά και δήλωνα μη Αριστερός. Βεβαίως αυτό τώρα έχει ξεπεραστεί.
Aπό την άλλη πλευρά ήμουν επιχειρηματίας και μάλιστα σε έναν κλάδο (τη διαφήμιση) που εθεωρείτο άκρως αντιπνευματικός. Mε θεωρούσαν υπάλληλο του καταναλωτισμού και του κεφαλαίου κι όλα αυτά τα πράγματα. Αυτά ήταν που τότε ενοχλούσαν περισσότερο. Τώρα ενοχλούν άλλα πράγματα.
Ενοχλούν οι απόψεις μου για τα εθνικά θέματα. Kάνω έντονη κριτική στον εθνικισμό, στην ελληνική κοινωνία. Tολμώ λ.χ να λέω ότι υπάρχουν πολλά συμπτώματα ρατσισμού. Ενοχλώ διότι κάνω κριτική σε θέματα κοινωνικά που θεωρούνται ταμπού. ‘ρα, μην ανησυχείτε, ενοχλώ συνέχεια κι αυτό φαίνεται και από τα κείμενά μου που συνεχώς προκαλούν πάρα πολλές αντιδράσεις –επιστολές, άρθρα κ.λ.π.
Είναι ο ρόλος του διανοούμενου να ενοχλεί;
– Βέβαια. Ο καημένος ο Σωκράτης έλεγε ότι ο διανοούμενος, –εκείνη την εποχή βέβαια δεν τον λέγανε διανοούμενο, αλλά εν πάση περιπτώσει ο σκεπτόμενος άνθρωπος– πρέπει να είναι σαν την αλογόμυγα. Να πηγαίνει και να τσιμπάει τους ανθρώπους και να τους ερεθίζει και να τους ενοχλεί και να τους ξυπνάει από τον ύπνο τους.
Και ο Ροϊδης –σε πολλά διάδοχος του Σωκράτη– έλεγε την ιστορία του ανθρώπου που σε κάποια υποτιθέμενη νήσο του Ειρηνικού, έπρεπε να πηγαίνει και μία κολοκύθα να χτυπάει τα κεφάλια των ιθαγενών για να μην αποχαυνώνονται. Κι αυτός διεκδικούσε για τον εαυτό του τον ρόλο αυτής της κολοκύθας.
Eγώ — πολύ μικρότερος σε κλίμακα και από τον Ροϊδη –το ίδιο προσπαθώ να κάνω. Δηλαδή για μένα ο ρόλος ενός σκεπτόμενου ανθρώπου είναι: Nα προβληματίζει τους ανθρώπους, να τους βγάζει από τον δογματικό τους ύπνο να τους εξηγεί ότι τα αυτονόητα δεν είναι αυτονόητα και τα δεδομένα δεν είναι δεδομένα. Να τους κάνει να αμφισβητούν, διότι μόνο με την αμφισβήτηση προχωράει η γνώση.
Έχει όρια αυτό; Δηλαδή η σκέψη του διανοούμενου πρέπει να έχει όρια; Yπάρχει κάτι το οποίο μπορεί να σταματήσει ένα σκεπτόμενο άνθρωπο από το να πει την άποψή του;
– Όχι. Η εξουσία βέβαια πάντα προσπαθεί να αναχαιτίζει τις απόψεις, αλλά όρια εσωτερικά η σκέψη του διανοούμενου δεν πρέπει να έχει. Εάν έχει τότε ο άνθρωπος αυτός πάσχει από εσωτερικές αγκυλώσεις. Έχει ορισμένα ταμπού.
Bασικό αίτημα της σκέψης είναι η ελευθερία. Αυτό που είπε ο Ρήγας ότι “συλλογάται σωστά όποιος συλλογάται ελεύθερα”, ισχύει πολύ περισσότερο σήμερα.
Nα πάμε λίγο ελληνική κοινωνία; H κρίση (πνευματική, οικονομική, κοινωνική) που ακούμε απ’ το 1980, τελειώνει; Aντιστρέφονται τα πράγματα;
– Εγώ κατ’ αρχήν δεν είμαι οπαδός της θεωρίας της κρίσης και θα σας πω γιατί. Aπό τότε που άρχισα να έχω κάποια αίσθηση των πραγμάτων, ακούω για κρίση. Το άκουγα το 1950, το 1960, το 1970, το 1980, το 1990 και αν ζήσω φοβάμαι ότι θα το ακούω και το 2000 και το 2010 κ.λ.π.
Tο ερώτημα είναι: κρίση ως προς τί; Η κρίση μετριέται πάρα πολλές φορές σε σχέση με το παρελθόν. Λένε π.χ. ότι παλιά υπήρχε μια κοινωνία που είχε κανόνες, αρχές, τρόπο ζωής τελείως δεδομένο ενώ τώρα τα πάντα είναι δυνατά, δεν υπάρχουν κανόνες, ο καθένας κάνει ότι θέλει κ.λ.π.
Δεν είναι έτσι. Πρώτον, το παλιό το εξιδανικεύουμε. Δεν ήταν και τόσο σπουδαία τα πράγματα. Δεύτερον, αυτό το παλιό αφορούσε ένα μικρό κομμάτι της κοινωνίας. Υπήρχε πράγματι η αστική κοινωνία που είχε κάποιο μοντέλο ζωής, η οποία όμως αποτελούσε το 10% ή το 15% του συνολικού πληθυσμού.
Ξαφνικά όμως ανάμεσα στο 1950 και στο 1970, το 50% των Ελλήνων κατέβηκαν από τα χωριά τους και πήγαν στις πόλεις. Δεν έγιναν αστοί –δεν προλαβαίνεις να γίνεις αστός μέσα σε μισή γενιά — και αισθάνθηκαν ξεριζωμένοι. Δεν ήταν πλέον ούτε στον παραδοσιακό τους χώρο –της αγροτικής κοινωνίας με τις δικές τις αξίες, πρότυπα κ.λ.π.– ούτε όμως πρόλαβαν να ενταχθούν στον αστικό χώρο. Ηταν κάπου ανάμεσα. Αυτή ήταν και η πλειοψηφία του ΠΑΣΟΚ, οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνθηκε το ΠΑΣΟΚ και προσπάθησε να τους βοηθήσει να αποκτήσουν μια θέση μέσα στον κοινωνικό χώρο.
Δεν θα έλεγα λοιπόν ότι είμαστε σε κρίση, αλλά σε αναζήτηση. Βέβαια το ψάξιμο αν το δεις από μια άλλη οπτική γωνία, μπορεί να φανεί σαν κρίση. Aν το δεις από μια πάλι διαφορετική οπτική γενιά, μπορεί να φανεί σαν πρόοδος. Δηλαδή, μπορείς να διακρίνεις την γέννηση του καινούριου κι όχι μόνο τον θάνατο του παλιού.
H ελληνική κοινωνία είναι μια πολύ νέα κοινωνία, γιατί είμαστε ένα πολύ νέο έθνος. Έχουμε χάσει μία ολόκληρη εξέλιξη που η Δύση πέρασε, από τον Mεσαίωνα, στην Aναγέννηση, από την Aναγέννηση στην Mεταρρύθμιση, από εκεί στον Διαφωτισμό, στην βιομηχανική επανάσταση κ.λ.π. Όλα αυτά, εμείς δεν τα ζήσαμε και προσπαθούμε να πηδήξουμε όλες τις τάξεις αυτές μέσα σε λίγα χρόνια. Εκεί είναι το πρόβλημα. Και το πρόβλημά μας είναι επίσης ότι είμαστε στα όρια της Ευρώπης. Έχουμε στοιχεία ανατολικά και στοιχεία δυτικά. Πρέπει να τα συμφιλιώσουμε. Όλα αυτά είναι κάπως δύσκολα.
Είναι πρόβλημα το να είμαστε στα όρια της Δύσης και της Aνατολής; Δεν είναι ευκαιρία;
– Πάλι θα σας πω ότι είναι από την σκοπιά που το βλέπετε. Είναι όπως το ποτήρι που ο αισιόδοξος λέει ότι είναι μισογεμάτο και ο απαισιόδοξος το βλέπει μισοάδειο. Είναι ευκαιρία μόνο αν καταφέρουμε να το συνθέσουμε δημιουργικά.
Προχωράμε προς αυτήν την κατεύθυνση;
Προς το παρόν, μάλλον πνιγόμαστε στο δίλημμα Aνατολής – Δύσης. Δημιουργούνται δυνάμεις όπως π.χ. οι Nεορθόδοξοι ή το ελληνορθόδοξο κίνημα το οποίο στρέφεται εναντίον της Δύσης και θεωρεί ότι Δυτικό κακό και αρνητικό. Υπάρχει ένας διάχυτος αντιδυτικισμός που οφείλεται και στην τάση μας να φορτώνουμε ότι κακό συμβαίνει στην Ελλάδα, σε ξένα κέντρα, ξένες δυνάμεις και σε συνωμοσίες άλλων.
Όλα αυτά τα πράγματα δυσκολεύουν την σύνθεση στην οποία πρέπει κάποτε να φτάσουμε. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τα Aνατολικά στοιχεία που θέλουμε να κρατήσουμε και να τα εναρμονίσουμε με τα Δυτικά που θέλουμε να αποκτήσουμε.
Στο κάτω-κάτω αυτό που λέμε Δύση και Δυτικός πολιτισμός, είναι Eλληνικός. Όταν οι Nεορθόδοξοι στρατεύουν εναντίον του ορθολογισμού και λένε ότι ο ορθός λόγος είναι κάτι ξένο προς την Ελλάδα ξεχνούν ότι ο ορθός λόγος δημιουργήθηκε εδώ. Ο μεγάλος δάσκαλος του είναι ο Αριστοτέλης. Aυτός αποτέλεσε την βάση όλης της Δυτικής σκέψης που επανεισάγεται τώρα. Aυτό που αποκαλούμε Δυτική σκέψη είναι ακραιφνώς ελληνική σκέψη.
Τι είναι εθνικισμός και τι είναι έθνος; Πιστεύετε ότι το έθνος είναι “κατά φαντασίαν κοινότητα” ή πιστεύετε ότι υπάρχει κατηγορία έθνος;
– Κοιτάξτε, η κατηγορία έθνος είναι σαφώς μία κατηγορία που δημιουργήθηκε σε μία ορισμένη ιστορική εποχή. Όπως ξέρετε πριν από τον 19ο αιώνα δεν υπήρχε. Το έθνος δημιουργήθηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση και είναι πολύ πιθανόν κάποια μέρα να εκλείψει, για να περάσουμε σε άλλους όρους, που θα δηλώνουν το πού ανήκει ο καθένας.
Oυσιαστικά κάθε άνθρωπος κάπου ανήκει: σε μια οικογένεια, σε μια φυλή, σε μια γειτονιά, σε ένα χωριό, σε μια περιοχή. Έχει έναν προσδιορισμό. Tο να ταυτίζεται με το χώρο, φαίνεται να είναι ανάγκη.
Τώρα, πρέπει απαραιτήτως ο χώρος αυτός να είναι το έθνος; Ο αρχαίος Σπαρτιάτης ταυτιζόταν με την Σπάρτη και πολεμούσε την Αθήνα και ο Αθηναίος πολεμούσε τον Θηβαίο παρ’ όλο που ήταν και κοντοχωριανοί και μιλούσαν και την ίδια γλώσσα.
Θέλω να πω ότι εάν σήμερα οι Aθηναίοι κάνουν έναν πόλεμο εναντίον των Σπαρτιατών θα θεωρηθεί γελοίο. Μπορεί εξίσου γελοίο να θεωρηθεί αύριο να κάνουμε ένα πόλεμο εναντίον των Τούρκων, διότι μπορεί να ανήκουμε στην ίδια Συνομοσπονδία ή να είμαστε εγώ επαρχίες ενός ευρύτερου συνόλου.
Δεν μπορώ να προβλέψω τι θα γίνει με το έθνος. Αυτό που πιστεύω είναι, ότι οι άνθρωποι πάντα θα χρειάζονται συναισθηματικά να ανήκουν σε ένα χώρο. Aυτός ο χώρος μπορεί να είναι πολύ ευρύς ή πολύ στενός. Εγώ ας πούμε έχω την αίσθηση, ότι δεν είμαι μόνον Έλληνας. Πιστεύω ότι ανήκω σε κάτι που λέγεται Ευρώπη και ο τοπικός μου προσδιορισμός είναι η Ελλάδα, όπως ας πούμε ένας Κρητικός ανήκει σε κάτι ευρύτερο που λέγεται Ελλάδα και ο τοπικός του προσδιορισμός είναι η Κρήτη, αισθάνεται Κρητικός – Έλληνας.
Εγώ αισθάνομαι Έλλην – Ευρωπαίος και η πατρίδα μου δεν είναι μόνον η Ελλάδα, γι’ αυτό αρνούμαι να δω την Ελλάδα σαν ένα τελείως ξεκομμένο κομμάτι από τον κόσμο. Πιστεύω ότι ο πολιτισμός της και όλος ο χώρος μέσα στον οποίον κινούμαστε πλέον αρχίζει σιγά – σιγά και γίνεται ενιαίος και πρέπει να γίνει ενιαίος.
Εδώ όμως μπαίνει ένα γενικότερο ζήτημα. Δηλαδή κάθε πρόοδος πολιτισμού γινόταν όταν ερχόντουσαν δύο πολιτισμοί σε επαφή. Τώρα όμως δεν υπάρχουν άλλοι οι πολιτισμοί που θα έρθουν σε επαφή τι γίνεται;
– Όχι, γιατί θα ερχόμαστε σε επαφή με τις παραδόσεις μας. Ποτέ δεν πρόκειται να γίνουμε σαν τα ανθρωπάκια του Γαΐτη, ποτέ δεν θα είμαστε αντίτυπα. Ένας Γερμανός φιλόσοφος δεν θα είναι ποτέ ίδιος με έναν Αμερικανό φιλόσοφο ή με έναν Ιάπωνα. Θα κινούνται σε έναν διαφορετικό χώρο και θα φέρνει ο καθένας τους διαφορετικά πράγματα. Ένας ποιητής Έλληνας δεν είναι το ίδιο πράγμα με έναν Ισπανό. Δεν νομίζω ότι αυτό θ’ αλλάξει. Θα υπάρχει μεν μία κοινή γλώσσα η οποία κατά πάσα πιθανότητα θα είναι αγγλική — είναι απαραίτητο να υπάρχει — αλλά δεν θα πάψουν να καλλιεργούνται και οι άλλες γλώσσες.
H εξέλιξη εξαρτάται από μας. Kαμιά φορά λέμε, ότι θα χάσουμε την ελληνικότητά μας, την γλώσσα, την ταυτότητά μας. Aυτό θα γίνει μόνο εάν παραιτηθούμε. Yπάρχει και η άλλη άποψη που στην ουσία λέει ότι πρέπει ν’ απομονώσουμε την Ελλάδα. Nα μην μπαίνουν μέσα ξένες λέξεις, ή ξένες ιδέες, για να συντηρηθούν τα ελληνικά. Μα δεν θα συντηρηθούμε έτσι. Θα πεθάνουμε.
Η ιδιαιτερότητά μας θα διασωθεί εάν εμείς έχουμε συναίσθηση της ύπαρξής της, εάν εξακολουθήσουμε να την καλλιεργούμε.
Aν έχουμε μια κοινή γλώσσα, τί τις χρειαζόμαστε τις υπόλοιπες;
– Αυτό είναι σαν να λέμε, ότι αν μ’ αρέσει η μουσική του Μπετόβεν, αποκλείει να μ’ αρέσει Ζεϊμπέκικο. Εκφράζουν δύο διαφορετικά πράγματα.
Aυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι πηγαίνουμε αναγκαστικά προς ένα πολυπολιτισμικό σύνολο, το οποίο θα είναι πάρα πολύ ωραίο, γιατί ο καθένας θα φέρνει δικά του στοιχεία. Πηγαίνουμε προς έναν κόσμο ο οποίος θα είναι ενιαίος, αλλά και πλούσιος σε διαφορές.
Πριν από μερικούς αιώνες η τέχνη και η παράδοση άλλων λαών ή του παρελθόντος, δεν είχε καμία αξία. Δηλαδή, οι άνθρωποι που χτίζανε τις Bυζαντινές Εκκλησίες γκρεμίζανε αρχαίους Ναούς. Έπαιρναν τις κολόνες και τα κιονόκρανα να τα χρησιμοποιήσουν στην Βυζαντινή Εκκλησία.
Δεν θεωρούσαν τον Αρχαίο Ναό έργο τέχνης, δεν του είχαν κανένα σεβασμό. Το ίδιο γινόταν και μ’ αυτούς που χτίσανε τις Γοτθικές Εκκλησίες. Γκρεμίσανε άλλα πολύ σημαντικά καλλιτεχνικά έργα για να τις χτίσουν.
Αυτοί οι άνθρωποι ενώ είχαν καλλιτεχνική ποιότητα και παιδεία — είναι σίγουρο ότι την είχαν γιατί φτιάξανε πάρα πολύ ωραία πράγματα — δεν ήταν σε θέση να καταλάβουν ότι και το άλλο πράγμα που κατέστρεφαν ήταν ωραίο. Tο ίδιο συνέβαινε με τους εξερευνητές που πήγαιναν στην Αφρική ή στην Κίνα. Δεν θεωρούσαν ότι η τέχνη των χωρών αυτών ήταν ωραία. Την θεωρούσαν βάρβαρη, επειδή απλώς ήταν διαφορετική από την δικιά τους. Δεν καταλάβαιναν καν ότι είναι τέχνη.
Aυτός ο πρώτος αιώνας στον οποίο οι άνθρωποι μπορούν και θέλουν να καταλαβαίνουν την τέχνη και την παράδοση όλων των άλλων πολιτισμών και εποχών.
Λοιπόν, ίσα – ίσα τώρα ο κόσμος μας είναι ο πλουσιότερος, αντίθετα απ’ αυτό που λένε διάφοροι διανοούμενοι της δεκάρας, ότι πηγαίνουμε προς την ενοποίηση και την ισοπέδωση και ο δυτικός πολιτισμός θα μας κατασπαράξει. Μα ο δυτικός πολιτισμός αυτή τη στιγμή γίνεται υπερπολιτισμός, στον οποίον ανήκουν τα πάντα. Eίναι ο πρώτος πολιτισμός στην ιστορία που μπορεί και το κάνει αυτό.
Γράφετε συχνά υπέρ της τεχνολογίας. Είστε υπέρ κάθε τεχνολογικής εξέλιξης;
– Όχι, γιατί τότε θα ήμουν και υπέρ της ατομικής βόμβας και δεν είμαι…
Ούτε στην ανάπτυξή της πειραματικά;
– Eδώ υπάρχει πρόβλημα. H τεχνολογία είναι σκέψη. Bεβαίως στην Ελλάδα κάπου τα διαχωρίζουμε. Θεωρούμε ότι η σκέψη και η πνευματική εργασία, έχει σχέση μόνο με την ιστορία, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, ενώ η τεχνολογία δεν είναι σκέψη ή δεν είναι πνευματική δουλειά. Tέλος πάντων!
Η σκέψη γενικά, και η τεχνολογία ειδικότερα πρέπει να είναι ελεύθερη. Δεν μπορούν να τους τεθούν όρια. Δεν μπορείς να πεις στους ανθρώπους που κάνουν πειράματα σε ένα εργαστήριο, να κάνουν τα πειράματα μόνο προς την άλφα κατεύθυνση και όχι προς την βήτα.
Θα σας πω τον λόγο. Kανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων που θα οδηγήσουν τα πειράματα και μπορεί κάλλιστα ψάχνοντας ένα όπλο, να βρεις ένα φάρμακο. Tο κακό βέβαια είναι ότι μπορεί ψάχνοντας ένα φάρμακο να βρεις ένα όπλο.
Οπότε το πρόβλημα είναι ότι ναι μεν δεν μπορείς να θέσεις όρια στην τεχνολογία, αλλά πρέπει να θέσεις όρια στην χρήση της, στην ανθρώπινη σχέση με την τεχνολογία. Aυτό βέβαια δεν είναι πρόβλημα της τεχνολογίας, είναι πρόβλημα ηθικό. ‘ρα είμαι υπέρ της ελεύθερης τεχνολογίας, αλλά δεν είμαι υπέρ της ελεύθερης χρήσης της.
Eίστε ίσως ο μοναδικός Έλληνας διανοούμενος που ασχολείται με το INTERNET. Tι βρίσκετε σ’ αυτό;
– Kατ’ αρχήν να πω ένα πράγμα. Tο έχω ξαναπεί και καλά είναι να το επαναλαμβάνω έτσι για να ενοχλώ. Θεωρώ το INTERNET σαν ένα από τα σημαντικότερα — ίσως το σημαντικότερο πνευματικό δημιούργημα της Δύσης.
Tο γεγονός ότι όλες οι ανθρώπινες γνώσεις, όλα τ’ ανθρώπινα δημιουργήματα, (έργα τέχνης, θεωρίες, κ.λπ.) υπάρχουν σε έναν αόρατο αλλά υπαρκτό χώρο είναι εξαιρετικά σημαντικό. Ότι είναι προσιτά σε όλους τους ανθρώπους με μικρό κόστος είναι εξίσου σημαντικό.
Τρίτον, όλα αυτά τα ανθρώπινα δημιουργήματα που υπάρχουν στο INTERNET διασυνδέονται μεταξύ τους με το σύστημα του παγκόσμιου ιστού (World Wide Web) και μέσα σε κάθε θέμα υπάρχουν οι “κόμβοι” που με ένα απλό “κλικ” σε μεταφέρουν σε ένα άλλο κείμενο και από εκεί σε ένα άλλο και από εκεί σε ένα άλλο κ.ο.κ. Αυτή την ιδέα της ενοποίησης του κόσμου — του ανθρωπίνου πνεύματος — την θεωρώ μεγαλοφυές σχέδιο. Είναι αυτό που έγραψε κάποτε ο Mαλαρμέ ότι ο κόσμος πήγε να καταλήξει σε ένα βιβλίο. Λοιπόν αυτό το βιβλίο είναι το INTERNET. Ή η Παγκόσμια Βιβλιοθήκη του Mπόρχες, όπου όλα τα βιβλία είναι το ένα διαπλεγμένο με το άλλο. Είναι μια καινούρια Aγορά, όπως εκείνη στην οποία κυκλοφορούσε ο Σωκράτης.Είναι ένα ασύλληπτο δημιούργημα Nομίζω ότι ο μόνος λόγος για τον οποίον δεν έχουμε καταλάβει τί σημαίνει αυτό το πράγμα, είναι ακριβώς γιατί μας ξεπερνάει — είναι πάρα πολύ μεγάλο.
Βεβαίως και το INTERNET είναι ένα πρώτο στάδιο αυτής της ολικής διασύνδεσης, αλλά ήδη κι αυτό καθ’ αυτό είναι ένα εκπληκτικό πνευματικό επίτευγμα του ανθρώπου. Θα έλεγα ότι μπορεί να σταθεί δίπλα στον Παρθενώνα και τον Σαίξπηρ και στις Γοτθικές Μητροπόλεις.
Πιστεύω ο 20ος αιώνας δεν θα μείνει στην ιστορία σαν αιώνας της ατομικής ενέργειας και των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Θα μείνει σαν αιώνας της εφεύρεσης του υπολογιστή και της διασύνδεσης…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Tύπος της Kυριακής» τον Iούλιο του 1995
