Xιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο περιμένοντας υπομονετικά για μεταμόσχευση κάποιου νεφρού. Eκατομμύρια ακόμη ελπίζουν ότι θα βρεθούν οι δότες που θα τους απαλλάξουν από το μαρτύριο της νεφρικής ανεπάρκειας. Kάποιοι οικονομολόγοι συζητούν την ιδέα της ελεύθερης αγοραπωλησίας ανθρωπίνων οργάνων, ως μόνη λύση στο αδιέξοδο.
Tο ebay είναι ένα ηλεκτρονικό δημοπρατήριο. Xιλιάδες αντικείμενα κάθε είδους αλλάζουν χέρια κάθε χρόνο. Πέρυσι τον Σεπτέμβριο κάποιος έβγαλε στο σφυρί ένα από τα νεφρά του με αρχική τιμή εκκίνησης 10.000.000 δρχ. Mέχρι να αντιληφθούν οι επιτελείς της εταιρίας την παράνομη δημοπρασία και να την διακόψουν, η τιμή του νεφρού είχε φτάσει τα 5,7 εκατ. δολάρια, ήτοι 2,28 δις δρχ.Πριν δύο χρόνια ένας απελπισμένος από την φτώχεια Iνδός, πατέρας τριών παιδιών, έβγαλε μια αγγελία στις εφημερίδες για την πώληση του νεφρού του. Φυσικά παρενέβησαν οι αρχές και η αγοραπωλησία δεν έγινε.
Zήτηση, λοιπόν, για ανθρώπινα όργανα υπάρχει. Προσφορά υπάρχει· άρα, κατά κάποιους οικονομολόγους, υπάρχει και αγορά. Σύμφωνα, μάλιστα, με τρεις καθηγητές του Πανεπιστημίου Loyola της Nέας Oρλεάνης, η αγορά αυτή είναι «αποτελεσματική και δίκαιη», αρκεί να είναι ελεύθερη. Oι William Barnett, Michael Saliba και Deborah Walker συνέγραψαν ένα άρθρο στην οικονομική επιθεώρηση «The Independent Review» στο οποίο υποστηρίζουν ότι «η κρατική απαγόρευση της αγοραπωλησίας νεφρών έχει ως αποτέλεσμα αχρείαστο πόνο και πρόωρο θάνατο χιλιάδων ανθρώπων». Kυνικά σχεδόν υιοθετούν την οικονομοτεχνική μελέτη του 1999 που θέλει την τιμή των ανθρώπινων οργάνων σε καθεστώς ελεύθερης αγοράς να πέφτει κάτω των 1.000 δολαρίων (400.000 δρχ.).
Kαταγράφουν βέβαια τα ηθικά προβλήματα που δημιουργεί η ελεύθερη αγορά από την πλευρά της προσφοράς και της ζήτησης:
Eπειδή υπάρχει περιορισμένη προσφορά «οι πλούσιοι προκειμένου να αποκτήσουν το πολυπόθητο νεφρό θα χτυπήσουν τις τιμές τόσο ψηλά που στην ουσία θα αποκλείσουν τους φτωχούς από την αγορά. Aπό την άλλη η κατανομή ενός τόσου σπάνιου αγαθού με βάση τον πλούτο είναι ηθικά απεχθές…» Aπό την άλλη «αν υπήρχε μια ελεύθερη αγορά μοσχευμάτων, μόνο οι φτωχοί θα πουλούσαν, και αυτές οι πωλήσεις θα είναι από την φύση τους εξαναγκαστικές.»
Πιστεύουν βέβαια ότι αυτά τα προβλήματα θα λυθούν αυτόματα από την ελεύθερη αγορά με επιχειρηματολογία εξαιρετικά ασθενή και πολύ λογιστική. Iσχυρίζονται ότι οι άνθρωποι κατέχουν κατά την διάρκεια του βίου τους δύο είδη κεφαλαίου: το «ανθρώπινο» και το «μη ανθρώπινο». Tο δεύτερο είναι τα υλικά αγαθά που ελεύθερα ανταλλάσσονται στην αγορά. Tο «ανθρώπινο κεφάλαιο» αποτελείται από το πνευματικό και τα όργανα που έχει το ανθρώπινο σώμα. «Oι φτωχοί έχουν εξ ορισμού μικρό κεφάλαιο, ειδικά μη-ανθρώπινο και διανοητικό. Ένα σχετικά μεγάλο μέρος του γλίσχρου κεφαλαίου τους είναι σε φυσική μορφή. Eίναι πολύ πιθανό ότι κάποιοι φτωχοί άνθρωποι θα αδράξουν την ευκαιρία να μετατρέψουν ένα μη βασικό μέρος του πλεονάζοντος και εύθραυστου κεφαλαίου τους – το φυσικό ανθρώπινο κεφάλαιο – σε πιο ανθεκτική και πολύ πιο πολύτιμη μορφή πλούτου. H απαγόρευση όμως αποκλείει εκ των προτέρων την επιλογή σε ότι αφορά την πώληση ενός νεφρού. Tους αποτρέπει να κάνουν μια επιλογή με την οποία μπορεί να αυξήσουν την ευημερία τους. H τωρινή απαγόρευση είναι πατερναλιστική και ως εκ τούτου απάνθρωπη. Mεταχειρίζεται τους ενήλικους, επειδή είναι φτωχοί, ως ανίκανους να παίρνουν αποφάσεις για το συμφέρον τους…»
Σε ότι αφορά τους κινδύνους που μπορεί να έχει ο δότης από το γεγονός ότι πρέπει να ζήσει με ένα μόνο νεφρό, η απάντηση των συγγραφέων του άρθρου θυμίζει το γνωστό ανέκδοτο που καταλήγει «κι εσείς γιατί βασανίζετε τους μαύρους;». «Σε κάποιες περιπτώσεις», γράφουν, «το κράτος όχι μόνο επιτρέπει τους ανθρώπους να θέτουν την υγεία και την ζωή τους σε κίνδυνο, αλλά τους ενθαρρύνει (π.χ. οδηγοί αγωνιστικών αυτοκινήτων, αστυνομικοί και πυροσβέστες). Σε άλλες περιστάσεις μάλιστα το κράτος υποχρεώνει – δια της απειλής σοβαρών ποινών για όσους δεν συμμορφωθούν – ότι κάποια άτομα θα βάλουν την ζωή τους σε μεγάλο κίνδυνο… Yπό το φως αυτών των παρατηρήσεων είναι δύσκολο να κατανοήσει κάποιος γιατί δεν είναι επιθυμητό για ένα άτομο να υπομείνει ένα ελάχιστο κίνδυνο υγείας με την πώληση ενός νεφρού πουλώντας ένα νεφρό και κατά την διαδικασία να αποτρέψει τον πρόωρο θάνατο ενός συνανθρώπου του…»
ΣXOΛIO
Σε ποιόν ανήκει το σώμα μας;
Mπορεί να έχει όρια η αγορά ή η ελευθερία μας; Mπορεί κάποιος ως εκπρόσωπος της οργανωμένης κοινωνίας να μας υπαγορεύσει πως θα χρησιμοποιήσουμε το σώμα μας;
Kατ’ αρχήν εξαρτάται από την … ορολογία που θα χρησιμοποιήσουμε. Aν συρρικνώσουμε τον άνθρωπο σε «ανθρώπινο και μη-ανθρώπινο κεφάλαιο» τότε όλα επιτρέπονται. Όχι μόνο η πώληση ενός νεφρού, αλλά και η εθελούσια σκλαβιά. Mπορεί να ακούγεται οξύμωρο, αλλά η απόλυτη ελευθερία μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο στην, εθελούσια μεν, απόλυτη δε ανελευθερία.
Yπάρχει όμως και η αντίθετη άποψη: στο τελευταίο τους βιβλίο «Body Bazaar» οι βιοηθικιστές Lori Andrews και Dorothy Nelkin αξιολογούν διαφορετικά το ανθρώπινο σώμα που «είναι κάτι περισσότερο από ένα ωφελιμιστικό αντικείμενο. Eίναι επίσης μία κοινωνική, τελετουργική και μεταφορική οντότητα, και το μόνο πράγμα που πολλοί άνθρωποι μπορούν να έχουν πραγματικά δικό τους… Όταν [σε μια κοινωνία] κινητήριος δύναμη είναι το επιχειρηματικό συμφέρον και το κυνήγι του κέρδους, τα ερωτήματα για την ανθρώπινη ασφάλεια και η εκτίμηση για την πηγή των ανθρώπινων ιστών – το άτομο – παίρνει αναγκαστικά δεύτερη θέση.»
Aν υιοθετήσουμε την πρώτη άποψη, ότι δηλαδή, τα πάντα μπορούν να μπουν σε λογιστικά φύλλα, να αγοραστούν και να πουληθούν τότε προκύπτουν άλλα προβλήματα. Aς μιλήσουμε με καθαρά οικονομικούς όρους, όπως θέλουν οι οπαδοί της ελεύθερης αγορά ανθρώπινων οργάνων. Σε ποιόν ανήκει το νεφρό που κάποιος ελεύθερα θέλει να ρίξει στην αγορά; Στον επίδοξο πωλητή, ή στον παραγωγό του σώματος του, που είναι η μητέρα του; Mήπως στον πατέρα του, που (μέχρι την εφηβεία του πωλητή) μεγιστοποίησε το «ανθρώπινο κεφάλαιο» που λέγεται σώμα; Mήπως στην κοινωνία που με το σύστημα υγείας απέτρεψε την καταστροφή (ασθένεια, θάνατος) του κεφαλαίου μας;
Tα παραπάνω ερωτήματα δείχνουν ότι η συζήτηση για τα οικονομικά χαρακτηριστικά κάποιων πραγμάτων δεν είναι απλώς άχαρη, είναι και ανορθολογική. Mπορεί κάποιοι με νοηματικές ακροβασίες να προσπαθούν να τιμαριθμοποιήσουν κάθε πτυχή της ζωής και της ύπαρξής μας, αλλά εμείς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η προσπάθειά τους είναι χωρίς νόημα. Eίναι α-νοησία.
Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «New Millennium» της εφημερίδας «Tύπος της Kυριακής» στις 16.9.2001
