Η μηχανική λήψης πολιτικών αποφάσεων στην Τουρκία, αυτών που στην Ελλάδα λέμε «προκλήσεις».
«Ο Σίσυφος στην Ανατολή»,
του Ιωάννη Γρηγοριάδη
Εκδόσεις Επίκεντρο
Έτυχε να επιμελούμαι τις σελίδες των απόψεων της «Καθημερινής» την εποχή που δημοσιεύτηκαν οι περισσότερες από τις επιφυλλίδες αυτού του τόμου. Κάθε φορά που έπαιρνα ένα κείμενο του Γιάννη μετρούσα το μέγεθος της άγνοιας μου για την Τουρκία. Έβλεπα όλες εκείνες τις πτυχές της γείτονος, τις κοινωνικές διαιρέσεις, τις πολιτικές φιλοδοξίες, τα υπάρχοντα κατεστημένα, τους οικονομικούς ανταγωνισμούς, τις κρατικές παρεμβάσεις κ.λπ. που φιλοτεχνούσαν την εικόνα μιας κανονικής χώρας. Βεβαίως δεν υπάρχει «κανονική χώρα». Όλες είναι μοναδικές· δεν είναι μοναδική μόνο η Ελλάδα ή η Τουρκία. Αλλά διέκρινα μέσα από τα κείμενα την μηχανική λήψης πολιτικών αποφάσεων, αυτών που στην Ελλάδα λέμε «προκλήσεις».
Όποιος παρακολουθεί τον ελληνικό δημόσιο διάλογο για τον εξ Ανατολών γείτονα ξέρει μόνο τρία πράγματα.
Πρώτον: «η Τουρκία είναι ο προαιώνιος εχθρός μας» κάτι που επαναλαμβάνεται τόσο συχνά που έχει αποκτήσει τον χαρακτήρα δόγματος και συνεπώς δεν χρήζει επεξήγησης. Τι σημαίνει «προαιώνιος»; Το «ο αιώνιος εχθρός» δηλαδή ο «ο παντοτινός εχθρός» κάτι λέει. Το προαιώνιος όμως; Ο προπαντοτινός εχθρός; Ο προ της ύπαρξης του χρόνου εχθρός; Ή μήπως κρύβει μια ελπίδα ότι ο παμπάλαιος εχθρός μας δεν είναι αιώνιος, δεν είναι παντοτινός, αλλά κάποια στιγμή στο μέλλον θα πάψει να είναι τέτοιος. Μακάρι, αλλά δεν νομίζω.
Το δεύτερο πράγμα που μαθαίνει κάποιος διαβάζοντας εφημερίδες ή ακούγοντας τα νέα στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ είναι πως οι τουρκικές κυβερνήσεις, η τουρκική πολιτική τάξη ασχολείται μόνο με την Ελλάδα. Αν δεν ψάξουμε βαθιά μέσα στις σελίδες λίγων εφημερίδων, εκεί στις στήλες των επιφυλλίδων, δεν θα μάθουμε ποτέ κάτι για την Τουρκία πέρα από τις διαρκείς «προκλήσεις της».
Κι εδώ πάμε στο τρίτο πράγμα που μαθαίνουμε για την γείτονα. Ο,τιδήποτε κι αν κάνει η Τουρκία είναι «προκλητικό». Κι επειδή τα μόνα πράγματα που κάνε «αφορούν την Ελλάδα» καλόν είναι να εξοπλιζόμαστε ασχέτως αν υποψιαζόμαστε ότι όλα τα εξοπλιστικά προγράμματα εμπεριέχουν μίζες, ή ακόμη χειρότερα, κάποιες αγορές γίνονται μόνο για τις μίζες.
Να σημειώσουμε εδώ ότι αποτελεί παράβαση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας η εκφορά αξιολογικών κρίσεων στην ειδησεογραφία. Αυτό που ονομάζουμε δημοσιογραφική ουδετερότητα είναι η απουσία επιθέτων στο ρεπορτάζ, η στεγνή περιγραφή των γεγονότων χωρίς τις προκαταλήψεις του συντάκτη. Ο Μαρκ Τουέιν είχε πει κάποτε σε ένα ρεπόρτερ: «Νεαρέ μου, στην εφημερίδα μου μπορείς να γράφεις όσα ουσιαστικά θες, αλλά αν χρησιμοποιήσεις ένα επίθετο πρέπει να με ρωτήσεις πρώτα». Αντιθέτως η αρθρογραφία είναι από την φύση της αξιολογική κρίση των στεγνών γεγονότων όπως παρουσιάζονται στην ειδησεογραφία. Εκεί αναγκαστικά υπάρχουν επίθετα -πως αλλιώς θα γίνει η αξιολογική κρίση;- αλλά στην Ελλάδα και ειδικά στην κάλυψη των ελληνοτουρκικών σχέσεων τα κάνουμε ανάποδα. Έχουμε κατά κανόνα επίθετα στο ρεπορτάζ «Νέες προκλητικές δηλώσεις…», και δεν τα έχουμε (κατά κανόνα) στα άρθρα. Ίσως επειδή οι επιφυλλίδες έχουν πολλά ουσιαστικά να πουν και δεν έχουν χώρο για άρθρα, ίσως επειδή τα επίθετα είναι ευπώλητα σε ένα πολύπλοκο σκηνικό, όπως είναι οι σχέσεις δύο κρατών.
Κι εδώ περνάμε στο ζήτημα του δημοσιογραφικού λαϊκισμού. Δεν είναι μόνο το ζήτημα της ευκολίας ημών των δημοσιογράφων να παρουσιάζουμε τον κόσμο σε άσπρο-μαύρο, της καλής Ελλάδος και της προκλητικής Τουρκίας. Είναι και το ζήτημα της απλοϊκοποίησης (σε αντίθεση με την απλοποίηση) ενός πολύ σύνθετου κόσμου.
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, μια επιφυλλίδα, του 2017. Γράφει ο Γιάννης Γρηγοριάδης:
Δεδομένης της αποτυχίας της νέας διπλωματικής πρωτοβουλίας, ήταν αναμενόμενο να ανακινηθεί η συζήτηση για το μέλλον του Κυπριακού. Η τουρκική πλευρά ήδη δήλωσε διά του υπουργού Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαούσογλου ότι η διαπραγμάτευση στην παρούσα της μορφή έχει εξαντλήσει τα περιθώριά της. Τούτο, βεβαίως, σημαίνει την εγκατάλειψη του πλαισίου επιλύσεως του Κυπριακού στα πλαίσια διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας και την προσφυγή σε διχοτομικές λύσεις. Η συνέχιση της μεσολαβητικής δραστηριότητος του ΟΗΕ είναι μείζονος σημασίας, καθώς επίκεινται σημαντικές αποφάσεις. Η θητεία του Ειδικού Απεσταλμένου Έσπεν Μπαρθ Άιντε λήγει τους προσεχείς μήνες, και δεν είναι σαφείς οι προθέσεις των Ηνωμένων Εθνών για τον ορισμό διαδόχου. Η ίδια η παράταση της παρουσίας της ειρηνευτικής αποστολής του ΟΗΕ στην Κύπρο τελεί υπό την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και πρέπει να λάβει χώρα υπό συνθήκες δημοσιονομικής πιέσεως που προκαλεί ο δραστικός περιορισμός από την κυβέρνηση Τραμπ της αμερικανικής συνεισφοράς στον προϋπολογισμό του ΟΗΕ.
Ορίστε; Πως το είπατε αυτό; Για την επίλυση του Κυπριακού δεν είναι μόνο οι καλοί Έλληνες και οι κακοί Τούρκοι, αλλά παίζει ρόλο ο ΟΗΕ, η θητεία του απεσταλμένου του ακόμη και οι δημοσιονομικές πιέσεις στις ΗΠΑ και οι προτεραιότητες του Τραμπ, όπως και πολλά άλλα που δεν αναφέρονται στο μικρό απόσπασμα που σάς διάβασα. Αυτό αποτυπώνει την πραγματικότητα, αλλά παραέχει πληροφορία για να την αντιληφθεί ο μέσος άνθρωπος. Η βασική αρετή του λαϊκισμού είναι ότι απλοϊκοποιεί τα πράγματα (Ξανά: μην το μπερδέψουμε με το απλοποιεί) σε ευδιάκριτες κατηγορίες (καλό-κακό, φως-σκοτάδι, λαός-ελίτ, γηγενείς-μετανάστες, Έλληνες-Τούρκοι) άμεσα κατανοητές από τους ανθρώπους. Και η λάθος ανάγνωση των εξελίξεων που κάνει ο λαϊκισμός, είναι για τους περισσότερους ανθρώπους προτιμότερη από την αβεβαιότητα που δημιουργεί η εξαιρετικά πολύπλοκη εικόνα του κοινωνικού, οικονομικού, πολιτικού, γίγνεσθαι.
Αν δεν κατανοήσουμε αυτό το βασικό πλεονέκτημα του λαϊκισμού, δεν υπάρχει τρόπος να τον αντιμετωπίσουμε. Και το μόνο όπλο που έχουμε απέναντι στην απλοϊκοποίηση του λαϊκισμού είναι η απλοποίηση των σύνθετων καταστάσεων που ζούμε. Δεν είναι εύκολο. Απαιτούνται άνθρωποι που κατέχουν τα γνωστικά πεδία σε βάθος, έχουν ευρύτερη μόρφωση και μπορούν να γράψουν τα πράγματα «όσο πιο απλά γίνεται, αλλά όχι απλούστερα», όπως έλεγε ο Αϊνστάιν.
Αυτή είναι η βασική αρετή των κειμένων του Γιάννη. Προηγουμένως απέσπασα μια παράγραφο, από το βιβλίο για να δείξω την πολυπλοκότητα των διεθνών σχέσεων, και η απόσπαση αυτή αδικεί το κείμενο- το οποίο σημειωτέον ξεκινά με τον αφορισμό του τέως Ειδικού Απεσταλμένου του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών Αλβάρο ντε Σότο ο οποίος συνέκρινε το Κυπριακό με ένα λουκέτο που ανοίγει μόνον με την ταυτόχρονη χρήση τεσσάρων κλειδιών. Αυτά ανήκουν από ένα στην Ελλάδα, την Τουρκία, την Κυπριακή Δημοκρατία και τους Τουρκοκυπρίους. Η απουσία έστω και ενός από τα τέσσερα κλειδιά αρκεί για να μην ανοίξει το λουκέτο- αδικεί και το βιβλίο που είναι ένα αντίδοτο στον λαϊκισμό των Μέσων Ενημέρωσης με τα διαρκή επίθετα «προκλητικός, προκλητική, προκλητικό».
Τα αντίδοτα όμως λειτουργούν μόνο αν τα πάρεις. Και η ανάγνωση βιβλίων είναι άλλη μία μεγάλη μάχη που πρέπει να δώσουμε στην Ελλάδα.
Παρουσίαση του βιβλίου του Ιωάννη Γρηγοριάδη «Ο Σίσυφος στην Ανατολή – 150 κείμενα και φωτογραφίες για την Τουρκία», Αθήνα 12.12.2018
