Ενώ ο κόσμος προοδεύει ταχύτατα, οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο απαισιόδοξοι. Αυτό οφείλεται και στη διανόηση: «Οσο πιο προοδευτικός θεωρείται ένας διανοούμενος τόσο περισσότερο μισεί την πρόοδο».
Ο μεγάλος Σουηδός στατιστικολόγος Hans Rosling, μερικά χρόνια πριν πεθάνει (2017), έφτιαξε μια δεξαμενή σκέψης που την ονόμασε «Ignorance Project», ένα ερευνητικό σχέδιο για την άγνοια. Στο λογότυπο έχει μια μαϊμού κι αυτό για συγκεκριμένους λόγους. Αν πάει κάποιος σε ζωολογικό κήπο και ζητήσει από τους χιμπατζήδες να επιλέξουν σε μια multiple choice ερώτηση τριών απαντήσεων, η τυχαιότητα θα οδηγήσει 33% αυτών να «βρουν» τη σωστή απάντηση. Αν, όμως, κάνει μια δημοσκόπηση για την κατάσταση των ανθρώπινων κοινωνιών σήμερα, οι σωστές απαντήσεις θα είναι πολύ λιγότερες από το 33%.
Για παράδειγμα, ο ίδιος παρήγγειλε έρευνα στη Σουηδία με ερωτήσεις όπως: «Πώς άλλαξε τον τελευταίο αιώνα ο αριθμός θανάτων ανά έτος από φυσικές καταστροφές (ηφαίστεια, πλημμύρες, τσουνάμι κ.λπ.); α) Διπλασιάστηκε; β) Εμεινε περίπου στα ίδια γενικά στον κόσμο; γ) Μειώθηκε σε λιγότερο από μισό;». Μόνο το 12% των Σουηδών απάντησε σωστά: Το γ). Στις αρχές του αιώνα περί τις 500.000 άνθρωποι πέθαιναν από φυσικές καταστροφές, ενώ στο τέλος περίπου 100.000. «Οι χιμπατζήδες δεν βλέπουν τις ειδήσεις το βράδυ, έτσι οι χιμπατζήδες επέλεξαν τυχαία, άρα οι Σουηδοί απάντησαν χειρότερα από τυχαία», σχολίασε ο Rosling.
Σε αυτό συμφωνούν πολλοί. Ο Economist σάρκαζε ότι θα ήταν πολύ βαρετή η δημοσιογραφία αν τα δελτία ειδήσεων είχαν θέμα με τίτλο «100.000 αεροπλάνα δεν έπεσαν χθες», ή αν οι εφημερίδες επί 25 χρόνια επαναλάμβαναν κάθε μέρα τον τίτλο: «Ο αριθμός των ανθρώπων σε ακραία φτώχεια μειώθηκε κατά 177.000 σε σχέση με χθες». «Τα καλά νέα δεν είναι νέα» διαπιστώνει και ο καθηγητής γνωσιακής ψυχολογίας Steven Pinker στο τελευταίο του βιβλίο «Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism and Progress», ίσως επειδή είναι πολλά: το προσδόκιμο ζωής ανεβαίνει σε ολόκληρη την υφήλιο, κάνει άλματα και στην Αφρική· η παιδική θνησιμότητα κατακρημνίζεται ακόμη και στην Αιθιοπία· οι θάνατοι από πείνα έχουν σχεδόν εξαλειφθεί· η παιδική εργασία μειώνεται σε ολόκληρο τον πλανήτη· ο αναλφαβητισμός εξαλείφεται κ.λπ.
Παρά το δόγμα των ΜΜΕ στην ιεράρχηση των ειδήσεων «ό,τι ματώνει προηγείται» (if it bleeds it leads), ο Steven Pinker δεν ρίχνει όλο το φταίξιμο στα μέσα ενημέρωσης. Χρησιμοποιεί την εργασία των Amos Tversky και Daniel Kahneman για τις προκαταλήψεις και τις αποτυχίες στη διαδικασία λήψης (ανορθολογικών) αποφάσεων. Ανάμεσα στις 11 παρακάμψεις που κάνει ο νους κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης είναι το «availability heuristic»: όσο πιο εύκολο είναι να φανταστεί ή θυμηθεί κάτι κάποιος τόσο περισσότερο θεωρεί πιθανόν ότι θα συμβεί. Και τα ΜΜΕ, ειδικώς η τηλεόραση, δίνει κάθε μέρα πράγματα να θυμάται κάποιος, ασχέτως αν αυτά είναι πολύ σπάνια.
Ετσι, ενώ ο κόσμος προοδεύει ταχύτατα, οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο απαισιόδοξοι. Αυτό οφείλεται και στη διανόηση. «Οσο πιο προοδευτικός θεωρείται ένας διανοούμενος τόσο περισσότερο μισεί την πρόοδο», σχολιάζει ο Steven Pinker. Βεβαίως και στην αγορά της διανόησης ισχύει το δημοσιογραφικό δόγμα «ό,τι ματώνει προηγείται». Οι θεωρίες για τα δεινά της ανθρωπότητας είναι πιο ευπώλητες από εκείνες για τα καλά της. «Σοφός θεωρείται από πολλούς ο άνθρωπος που απελπίζεται όταν οι άλλοι ελπίζουν, και όχι εκείνος που ελπίζει όταν οι άλλοι απελπίζονται», είχε γράψει ο John Stewart Mill και ο φιλόσοφος της νέας εποχής και συγγραφέας Stewart Brand το έκανε πιο λιανά: «Ο απαισιόδοξος μοιάζει σαν να θέλει να σε βοηθήσει. Ο αισιόδοξος μοιάζει σαν να θέλει να σου πουλήσει κάτι».
Ανάμεσα στους εχθρούς της προόδου ο Steven Pinker βλέπει και την «Οικο-απαισιοδοξία» που κυριάρχησε μετά τα κινήματα της δεκαετίας του ’70. Το κήρυγμά τους ενάντια στην πρόοδο έχει τους εξής άξονες: 1. Η γη είναι παρθένα που τη βιάζει η ανθρώπινη απληστία. 2. Η ζημιά γίνεται κάθε μέρα μεγαλύτερη. 3. Η ρίζα του κακού βρίσκεται στην Αναγέννηση και στην κυριαρχία του Λόγου της επιστήμης και της προόδου. 4. Η λύση βρίσκεται στην πνευματική αναγέννηση και στη μείωση της ανάπτυξης, της βιομηχανίας, ακόμη και του πληθυσμού. 5. Αλλιώς θα τιμωρηθούμε για τα αμαρτήματά μας την Ημέρα της Οικολογικής Κρίσεως.
Ο Steven Pinker δεν είναι ενάντια στην ακτιβιστική οικολογία –τη θεωρεί στοιχείο προόδου– αλλά αντιτίθεται στη θεολογική οικολογία και στα συμφραζόμενά της. Προτείνει την «οικολογία του Διαφωτισμού» ξεκινώντας από την παραδοχή ότι η βιομηχανική επανάσταση προσέφερε πολλά δώρα στην ανθρωπότητα: τάισε εκατομμύρια ανθρώπους, διπλασίασε το προσδόκιμο ζωής, εξάλειψε την ακραία φτώχεια, αντικατέστησε τη μυϊκή δύναμη με τις μηχανές (κι έτσι βοήθησε στην κατάργηση της δουλείας, χειραφέτησε τις γυναίκες, έστειλε τα παιδιά στο σχολείο), βελτίωσε τη ζωή μας· τώρα μπορούμε να διαβάζουμε τη νύχτα, να μένουμε όπου θέλουμε, να ζεσταινόμαστε τον χειμώνα, να δούμε τον κόσμο, να έχουμε περισσότερη ανθρώπινη επαφή. Και δυστυχώς, κάποιος βαθμός ρύπανσης είναι αναπόφευκτος.
Το στοίχημα τώρα είναι να παίρνουμε περισσότερες θερμίδες, περισσότερο φως και θερμότητα, να διανύουμε περισσότερα χιλιόμετρα με λιγότερη ρύπανση και μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα. Κι αυτό μπορούμε να το κάνουμε μόνο με την πρόοδο, την τεχνολογία: τις αντιρρυπαντικές τεχνολογίες, την «πύκνωση» (π.χ. να χρησιμοποιούμε όλο και λιγότερη γη για όλο και μεγαλύτερη παραγωγή), και την «αποϋλοποίηση». Για όλες αυτές τις τεχνολογίες όμως χρειάζονται λεφτά και ο πλούτος των δυτικών κοινωνιών τους επέτρεψε να έχουν την «πολυτέλεια» της οικολογικής ευαισθησίας.
Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είχε πει πως «ο απαισιόδοξος βλέπει δυσκολίες σε κάθε ευκαιρία και ο αισιόδοξος βλέπει ευκαιρίες σε κάθε δυσκολία». Από την άλλη, μπορεί οι κήρυκες της αισιοδοξίας να βλέπουν ευκαιρίες σε κάθε δυσκολία, αλλά και οι κήρυκες της απαισιοδοξίας βλέπουν προσωπικές ευκαιρίες στις δυσκολίες των ανθρώπων.
Οι τελευταίοι είναι οι λαϊκιστές παντός είδους. Διογκώνουν τις πραγματικές δυσκολίες των ανθρώπων για να εμφανιστούν ως αυτοί που έχουν όλες τις λύσεις στο χέρι τους. Αυτό είναι το μικρότερο κακό. Διότι, όπως είχε πει ο επιστήμονας Arthur Kantrowitz, «η δουλειά μου είναι να σας εξηγήσω δύο πράγματα. Πρώτον: η απαισιοδοξία είναι αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Δεύτερον: η αισιοδοξία είναι αυτοεκπληρούμενη προφητεία». Και η απαισιοδοξία για τη Δύση που πολλοί καλλιεργούν στις μέρες μας, δεν θα μας βγει σε καλό…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 24.3.2018