Με βάση την προηγούμενη εμπειρία κι εξαιτίας αυτής, έχουμε στους νεότερους χρόνους τη φιλελεύθερη στροφή του δικαίου με διεύρυνση των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων.
Η φιλελεύθερη Δημοκρατία γεννήθηκε από την ανάγκη προστασίας του ατόμου από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας. Οχι μόνο της κοσμικής, αλλά και της θρησκευτικής που είχε το θεσμισμένο δικαίωμα άσκησης βίας για χάρη του «δημοσίου συμφέροντος». Αυτό, κατά τους σκοτεινούς χρόνους, ήθελε την καταπολέμηση των αιρέσεων και των συμμάχων του σατανά.
Αν και η Ιερά Εξέταση δεν είχε ενιαία έκφραση σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, αποδείχθηκε ότι πολλές δίκες της ξεκινούσαν από παιχνίδια εξουσίας τοπικών αρχόντων ή προσωπικές αντιδικίες. Και οι ιεροεξεταστές δεν ήταν απλώς κάποιοι φανατικοί που τριγυρνούσαν την Ευρώπη καίγοντας ανθρώπους. Υπήρχε ένα ολόκληρο νομικό σύστημα πίσω από τη δράση της. Ηταν ένα σύστημα πρώιμο και γεμάτο αυθαιρεσίες αλλά είχε κωδικοποιηθεί από διάφορους ιεροεξεταστές. Ο πιο γνωστός κώδικας, που χρησιμοποιήθηκε επί πέντε αιώνες (12ος-17ος), ήταν το Directorium Inquisitorum (1376) του Δομινικανού μοναχού Νικόλαου Εϋμεριχ, γενικού ιεροεξεταστή της Αραγωνίας. Ηταν ένα αξιοθαύμαστο και συστηματικό έργο. «Το πρώτο από τα τρία μέρη του ασχολείται με τον λεπτομερή ορισμό της αίρεσης, παρουσιάζοντας πολύπλευρα την τυπολογία της. Το δεύτερο μεγάλο κεφάλαιο περιγράφει την ιεροεξεταστική διαδικασία, από τις αρχικές άτυπες έρευνες έως την έκδοση της δικαστικής απόφασης. Στο τρίτο μέρος τίθενται και απαντώνται 70 ερωτήματα σχετικά με τις αρμοδιότητες και τις δικαιοδοσίες του ιεροεξεταστή, τον τρόπο διεξαγωγής της δίκης και τον ρόλο κάθε εμπλεκομένου» (Γκερντ Σβέρχοφ, «Ιερά Εξέταση», εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας).
Ψευδομαρτυρία
Ενα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της ιεροεξεταστικής πρακτικής, γράφει ο Σβέρχοφ, είναι ότι ευνοούσε την ψευδομαρτυρία. «Καταδότες και μάρτυρες προστατεύονταν, όσο σε καμιά άλλη δικαστική διαδικασία, από τους όρους τήρησης του απορρήτου. Τα ονόματά τους δεν γνωστοποιούνταν στους κατηγορουμένους για να προφυλαχθούν από εκδικητικές ενέργειες και να ενισχυθεί η προθυμία τους να καταθέσουν. Γενικά η τήρηση μυστικότητας εξελίχθηκε γρήγορα σε κατευθυντήρια αρχή της Ιεράς Εξέτασης και συνετέλεσε στον μύθο για τις σκοτεινές μηχανορραφίες της… Από το κατηγορητήριο που επιδιδόταν στον κατηγορούμενο είχαν σβηστεί τα ονόματα των μαρτύρων και όλες οι ενδείξεις που παρέπεμπαν σε αυτούς.
Η προσβολή των μαρτυρικών καταθέσεων, π.χ. με την επισήμανση προσωπικών αντιπαλοτήτων, αποτελούσε μία από τις πιο αποτελεσματικές τακτικές υπεράσπισης. Επρεπε, όμως, πρώτα να ανακαλύψει τα ονόματα των μαρτύρων και κάποιοι κατηγορούμενοι ανάλωναν όλες τους τις δυνάμεις στην προσπάθεια να κλονίσουν την αξιοπιστία προσώπων, τα οποία εκ των υστέρων αποδεικνύονταν εντελώς δευτερεύοντες μάρτυρες κατηγορίας».
Με βάση την προηγούμενη εμπειρία κι εξαιτίας αυτής, έχουμε στους νεότερους χρόνους τη φιλελεύθερη στροφή του δικαίου με διεύρυνση των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων. Βασικό στοιχείο είναι η αντιστροφή της αποδεικτικής διαδικασίας: τώρα είναι τα όργανα της κατηγορούσας αρχής που πρέπει να αποδείξουν την ενοχή κάποιου και ουχί αυτός την αθωότητά του. Η γενικότερη αντιστροφή είναι πως τα ατομικά δικαιώματα δεν πρέπει να θυσιάζονται για «λόγους δημοσίου συμφέροντος», όποιο κατά καιρούς θεωρείται «δημόσιο συμφέρον». Γι’ αυτό και η αποδεικτική διαδικασία πρέπει να είναι σύννομη. Παρανόμως αποκτηθέντα στοιχεία στην Ευρώπη δεν λαμβάνονται υπόψη, ενώ στις ΗΠΑ κατά κανόνα οδηγούν και στη συνολική απόρριψη του κατηγορητηρίου ακόμη και καταφανώς ενόχων. Ενα άλλο στοιχείο που θεσπίστηκε ήταν η «ρήτρα αντιπαράθεσης» (Confrontation Clause), η οποία αποτυπώθηκε στην 6η τροπολογία του αμερικανικού Συντάγματος ως εξής: «Σε όλες τις ποινικές διώξεις ο κατηγορούμενος πρέπει να απολαμβάνει το δικαίωμα (…) να αντιπαρατεθεί με τους μάρτυρες κατηγορίας του».
Δυστυχώς αυτή η παράδοση δικαιικού φιλελευθερισμού, που άνθησε στις δυτικές χώρες την εποχή της αυτοπεποίθησής τους, διαβρώνεται σιγά σιγά. Τώρα οι κοινωνίες βρίσκονται σε κρίση και φοβούνται. Οχι μόνο στην Ανατολική Ευρώπη αλλά ακόμη και στα πιο φιλελεύθερα κράτη. Για λόγους «δημοσίου συμφέροντος» έγιναν το Γκουαντάναμο και τα έκτακτα στρατοδικεία στις ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου και για «λόγους δημοσίου συμφέροντος» αυξήθηκε από 28 σε 42 ημέρες ο χρόνος κράτησης υπόπτων χωρίς να τους απαγγελθεί κατηγορία στη Βρετανία. Σε αυτές τις κοινωνίες στάθμισαν την τρομοκρατική απειλή με τα ατομικά δικαιώματα και ενάντια στη φιλελεύθερη παράδοσή τους προέκριναν την ασφάλεια.
Στην Ελλάδα, πάλι, δεν σταθμίζουμε τίποτε. Τα νομοσχέδια ψηφίζονται αδιάβαστα και η διάβρωση των φιλελεύθερων θεσμών του Δικαίου γίνεται αστόχαστα, σε νομοσχέδια 56.000 λέξεων! Ετσι, στον νόμο 4254/2014 που ρυθμίζει τη λειτουργία των περιπτέρων, την… αρτοποιητική νομοθεσία, τη θητεία του ειδικού γραμματέα Διαχείρισης Υδάτων (αποκτήσαμε και τέτοιον!), τις εκπτώσεις στο ηλεκτρικό ρεύμα και άλλα πολλά, υπάρχει και η διάταξη για τους «μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος», οι οποίοι όχι μόνο δεν ικανοποιούν τη «ρήτρα αντιπαράθεσης», αλλά και το ακαταδίωκτο των μαρτύρων: «Αν ο αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου που εποπτεύει και συντονίζει το έργο των εισαγγελέων Εγκλημάτων Διαφθοράς, κρίνει μετά από την κατά την προηγούμενη παράγραφο ενημέρωσή του, ότι η ποινική δίωξη των εγκλημάτων της ψευδορκίας, της ψευδούς καταμήνυσης, της συκοφαντικής δυσφήμησης (…) δεν είναι απαραίτητη για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος, μπορεί να παραγγείλει στον αρμόδιο για την άσκηση της ποινικής δίωξης εισαγγελέα την οριστική αποχή από την ποινική δίωξη για τις εν λόγω πράξεις».
Βεβαίως, η «προστασία του δημοσίου συμφέροντος» είναι πολύ μεγάλο πράγμα, αλλά στην τούρλα του 2014 δεν συζητήθηκε καθόλου η προστασία των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων. Πώς μπορούν να αμυνθούν ο κ. Γιάννης Στουρνάρας, ο κ. Δημήτρης Αβραμόπουλος, ο κ. Σπυρίδων Αδωνις Γεωργιάδης, από πιθανές διαβολές άγνωστων σε αυτούς μαρτύρων; Αναφέρουμε μόνο αυτά τα ονόματα από τους δέκα, που οι «κουκουλοφόροι μάρτυρες» εμπλέκουν στην υπόθεση Novartis, διότι κατά τραγική ειρωνεία αυτοί συνυπογράφουν το νομοσχέδιο –ως συναρμόδιοι υπουργοί Οικονομικών, Aμυνας, Υγείας– που τώρα τους χαντακώνει. Η πρόχειρη νομοθέτηση δεν πλήττει μόνο τη Δημοκρατία, κάποιες φορές γίνεται μπούμεραγκ.
Με αυτά και με τ’ άλλα οπισθοχωρούμε σε μια κοινωνία σαν αυτή που έζησαν οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης: «Στάλιν: Εχεις κανένα στοιχείο για τον Ζινόβιεφ; Μπέρια: Κανένα και αυτό αποδεικνύει την ενοχή του. Φρόντισε να τα εξαφανίσει όλα…».
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 25.2.2018