Φιλόσοφος, ιστορικός των ιδεών και πολιτικός επιστήμονας, διευθυντής ερευνών στο CNRS, ο Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ επιστρέφει στην ελληνική αγορά με ένα επίκαιρο δοκίμιο (πρόσφατα έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Πατάκη και το βιβλίο του Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας). Αντικείμενό του νέου βιβλίου του Ταγκιέφ είναι οι μόνιμες διερωτήσεις του στοχαστή τα χρόνια της κρίσης, στη χώρα του και στην Ευρώπη: Ο εξτρεμισμός και ο ριζοσπαστισμός συμβάλλουν να κατανοήσουμε τη σημερινή κοινωνικοπολιτικοϊδεολογική πραγματικότητα ή τη συσκοτίζουν; Γιατί συχνά η Αριστερά καθρεφτίζεται στις ιδεολογικές επεξεργασίες της άκρας Δεξιάς για θέματα ενωμένης Ευρώπης, δημαγωγίας, εθνικισμού; Αλλά και γιατί, ακόμα και σήμερα, ο τζιχαντισμός συγκινεί, ως «αντι-ουτοπία», τμήματα της γαλλικής και της ευρωπαϊκής νεολαίας; Και πώς εκφράζεται η σύγχρονη εβραιοφοβία; Όλα σχεδόν τα κείμενα του τόμου δημοσιεύονται για πρώτη φορά και είναι όλα τους πρόσφατα, γραμμένα τον Δεκέμβριο του 2016 και τον Ιανουάριο του 2017. [ΤΒJ]
Pierre – André Taguieff, Ο εξτρεμισμός και τα είδωλά του. Επίκαιρες σκέψεις για τον τζιχαντισμό, την άκρα δεξιά, τον αντισημιτισμό, τον λαϊκισμό και τη συνωμοσιολογία, μετάφραση από τα γαλλικά – επιμέλεια: Ανδρέας Πανταζόπουλος, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2017, 240 σελ.
Κάτι μεγάλο συμβαίνει αυτόν το καιρό στον κόσμο μας (και στη χώρα μας). Τόσο μεγάλο που αδυνατούμε να το συλλάβουμε, να το κατανοήσουμε, να το κάνουμε θεωρία. Ίσως επειδή τα πράγματα κινούνται τόσο γρήγορα και διαρκώς προστίθενται νέα εμπειρικά δεδομένα. Ας σκεφθούμε μόνο από πόσα βομβαρδιστήκαμε τα τελευταία δύο χρόνια. Εκλογή ΣΥΡΙΖΑ, διαπραγμάτευση με τα πουκάμισα έξω, παρ’ ολίγον Grexit, κεφαλαιακοί έλεγχοι, ένα εκατομμύριο πρόσφυγες στα νησιά μας, φράχτες στα σύνορα της Ευρώπης, Brexit, εκλογή Τραμπ, επιθέσεις στο Παρίσι, στη Νίκαια, στο Βερολίνο, στο Λονδίνο, έκτακτα δελτία, ένταση, αίμα…
Όλα αυτά τα πυκνά γεγονότα χρειάζεται να αρθρωθούν σε μια θεωρία που θα είναι σαν εκείνη του Νεύτωνα. Που θα εξηγεί και το μεγάλο (την κίνηση των πλανητών) και το μικρό (το μήλο που πέφτει) και τον Ντόναλτ Τραμπ και τον Αλέξη Τσίπρα, και τον δεξιό και τον αριστερό λαϊκισμό, και την ακροδεξιά και την ισλαμική τρομοκρατία. Μπορεί να γίνει αυτό με δεδομένη την πολυμορφία των κοινωνικών φαινομένων;
Πιθανόν, αλλά πρώτα πρέπει να κατηγοριοποιήσουμε τα φαινόμενα. Κι αυτό επιχειρεί με τον Εξτρεμισμό και τα είδωλά του ο Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ. Προσπαθεί να ξεδιαλύνει τα «καρυκεύματα» του δημόσιου διαλόγου. Το δοκίμιό του, που τυπώνεται πρώτα στα ελληνικά, αρχίζει με μια περιγραφή, έναν ορισμό του εξτρεμισμού:
Ο εξτρεμισμός είναι καρύκευμα που το βρίσκουμε σε όλες τις σάλτσες. Κυρίως στην ιδεολογική σάλτσα της ταραγμένης και συγκεχυμένης εποχής μας: την πολιτικοθρησκευτική σάλτσα, της οποίας τις πολλαπλές συνταγές συναντάμε στην Ευρώπη και αλλού.
Το δυστύχημα είναι ότι το καρύκευμα του εξτρεμισμού επιβάλλεται διά νόμου σε όλες τις συζητήσεις για τα ανησυχητικά φαινόμενα. Όταν μιλάμε για το ισλάμ στον δημόσιο χώρο είμαστε πλέον υποχρεωμένοι, υπό ποινή διώξεων, να επιχειρούμε μια καθαρή διάκριση μεταξύ του «ισλάμ» και του «ριζοσπαστικού ισλάμ», διάκριση την οποία ο συγγραφέας μάλλον δεν δέχεται με το κλασικό επιχείρημα: «γιατί παρατηρείται ένας τέτοιος εξισλαμισμός των διαθεσιμοτήτων προς τη βία; Γιατί όχι ένας “εκχριστιανισμός” ή ένας “εξεβραϊσμός”; Γιατί το ισλάμ προσφέρεται ιδιαιτέρως για την νομιμοποίηση της βίας;»
Η αλήθεια είναι ότι, ιστορικώς, υπήρξε και «εκχριστιανισμός» ή και «εξεβραϊσμός» της βίας. Ειδικά όταν το παράλογο γίνεται συνιστώσα της ανθρώπινης θεώρησης του κόσμου. Όπως έγραφε ο Ρίτσαρντ Ντώκινς:
Αν ο θάνατος θεωρηθεί τελειωτικός, κάποιος ορθολογικά πράττων θα έχει υψηλή εκτίμηση στη ζωή του και θα διστάσει να τη θέσει σε κίνδυνο. Aυτό κάνει τον κόσμο ασφαλέστερο, όπως κι ένα αεροπλάνο είναι πιο ασφαλές αν ο αεροπειρατής θέλει να επιβιώσει. Στο άλλο άκρο, αν ένας ικανός αριθμός ανθρώπων πείσουν τον εαυτό τους –ή πειστούν από τους ιερείς τους– ότι ο μαρτυρικός θάνατος είναι αντίστοιχο με το πάτημα ενός κουμπιού που θα μας στείλει σε ένα άλλο σύμπαν, τότε ο κόσμος γίνεται εξαιρετικά επικίνδυνο μέρος. Eιδικά αν αυτοί οι άνθρωποι πιστέψουν ότι το άλλο σύμπαν είναι μια παραδεισένια διαφυγή από τα προβλήματα του πραγματικού κόσμου. Προσθέστε δε τις (γελοίες και απαξιωτικές για τις γυναίκες) σεξουαλικές υποσχέσεις και δεν θα μείνει καμιά απορία γιατί τόσοι αφελείς και οργισμένοι νέοι στριμώχνονται στον προθάλαμο ώστε να επιλεγούν για επιθέσεις αυτοκτονίας.
Η προσταγή της βίας
Εξάλλου η προσταγή της βίας υπάρχει στο θεμελιακό κείμενο των αβρααμικών θρησκειών, στην Παλαιά Διαθήκη:
Εάν ο αδελφός σου, ο υιός της μητρός σου, ή ο υιός σου ή η γυνή του κόλπου σου ή ο φίλος σου όστις είναι ως ψυχή σου, σε παρακινήσει κρυφίως, λέγων «Ας υπάγωμεν και ας λατρεύσωμεν άλλους Θεούς» […] δεν θέλεις συγκατανεύσεις εις αυτόν, ουδέ θέλεις δώση ακρόασιν εις αυτόν […] ουδέ θέλεις σπαλχνισθή, ουδέ θέλεις κρύψη αυτόν· αλλά θέλεις θανατώση αυτόν· η χειρ σου θέλει είσθαι πρώτη επ’ αυτόν διά να θανατώσεις αυτόν, και η χειρ παντός του λαού έπειτα. Και θέλεις λιθοβολήση αυτόν με λίθους, ώστε να αποθάνη. […] Εάν ακούσης εις τινά των πόλεών σου, τα οποίας Κύριος ο Θεός σου δίδει εις εσέ διά να κατοικής εκεί, να λέγωσιν […] «Ας υπάγωμεν να λατρεύσωμεν άλλους Θεούς» […] εξάπαντος θέλεις πατάξη τους κατοίκους της πόλεως εκείνης εν στόματι μαχαίρας, εξολοθρεύων αυτήν και πάντας τους εν αυτή, και τα κτήνη αυτής, εν στόματι μαχαίρας (Δευτερονόμιον 13:6-15, μετάφραση: Νεόφυτου Βάμβα).
Γιατί όμως η συντριπτική πλειονότητα των αιμοσταγών, σήμερα, είναι μουσουλμάνοι και όχι χριστιανοί; Για τον απλό λόγο ότι, στις χριστιανικές κοινωνίες, έπειτα από αιματηρούς ιερούς πολέμους και πολλές ακόμα εκφάνσεις του θρησκευτικού φανατισμού δημιουργήθηκαν κοσμικά αντίβαρα στον θρησκευτικό μεσαίωνα. Υπάρχουν κοσμική παιδεία, φιλελεύθερα κόμματα, κοινωνία πολιτών, ακόμη και νομοθεσία που αναγκάζει τους δικούς μας ιεράρχες να περιορίζουν το λόγο τους και να προτείνουν, π.χ., το απλό «φτύσιμο» των ομοφυλοφίλων και όχι τη «σφαγή τους με κονσερβοκούτι».
Ο δικός μας ανορθολογισμός, επειδή ακριβώς περιορίζεται από την παράδοση του Διαφωτισμού, δεν έχει αίμα. Αλλά δεν παύει να είναι ανορθολογισμός. Δεν αφορά μόνο την άκρα Δεξιά, η οποία –ορθώς το αναφέρει ο συγγραφέας– στιγματίστηκε για το λαϊκισμό της, αλλά και την άκρα Αριστερά και αναρχικά ρεύματα που πιστεύουν ότι ο «άλλος κόσμος» είναι μια επανάσταση δρόμος. Αλλά τα λαϊκιστικά προτάγματα έχουν όλα αυτά που ο Ταγκιέφ βρίσκει στον «ετερογενή ιδεολογικά και χωρίς σύνορα χώρο που άνοιξε η πολεμική έννοια “άκρα Δεξιά”». Σε αυτόν το χώρο, κατά τον Ταγκιέφ, «ανακαλύπτουμε τόσο επαναστατικά στοιχεία, όσο και συντηρητικά θέματα, αριστερούς και ακροαριστερούς προσανατολισμούς καθώς και δογματικές θέσεις αντεπαναστατικής, παραδοσιαρχικής ή αντιδραστικής έμπνευσης, τάσεις κρατικιστικές (σημείωση: έως εδώ είναι σαν να περιγράφεται η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ) , ακόμη και σοσιαλίζουσες εγκλήσεις για αδιάλλακτη υπεράσπιση της αρχής της κοσμικότητας, πριν απ’ όλα για να καταγγελθεί η απειλή η οποία ενσαρκώνεται από ένα ταυτοτικό ισλάμ, που αρνείται την αρχή της διάκρισης των εξουσιών».
Έχω την αίσθηση ότι το δοκίμιο Ο εξτρεμισμός και τα είδωλά του είναι αναλόγως κάτι σαν τη δουλειά του Τύχο Μπράχε στη φυσική, ο οποίος αποτύπωσε με ακρίβεια τα αστρονομικά φαινόμενα και άνοιξε τον δρόμο στον Γιοχάνες Καίπλερ να τα κάνει θεωρία της κίνησης των πλανητών, πάνω στην οποία βασίστηκε η θεωρία των θεωριών του Νεύτωνα. Έτσι πράττει και ο Ταγκιέφ: κατηγοριοποιεί τα φαινόμενα, της άκρας Δεξιάς, του εξτρεμισμού, του ριζοσπαστισμού, του λαϊκισμού, του ισλαμισμού. Πολύ χρήσιμη δουλειά (ειδικά στο κομμάτι που αφορά την άκρα Δεξιά), αλλά γενική θεωρία δεν είναι. Τουλάχιστον όχι ακόμη…
Η γοητεία του ισλαμισμού
Το δεύτερο άρθρο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, με τίτλο «Σκέψεις για τη γοητεία του τζιχαντισμού», επισημαίνει ένα κωμικοτραγικό παράδοξο: «όσο περισσότερο δολοφονεί η τρομοκρατία στη Δύση, τόσο περισσότερο καταγγέλλεται η ισλαμοφοβία των Δυτικών». Ενέχει την ιδέα των «ματωμένων συνόρων του Ισλάμ» που διατύπωσε ο Σάμιουελ Χάντιγκτον: «Πολλαπλασιάζονται τα σημάδια που δείχνουν προς την κατεύθυνση της κοινοτοποίησης των θρησκευτικών πολέμων στη Μέση Ανατολή και σε μη μουσουλμανικές κοινωνίες, όπου οι μουσουλμάνοι έχουν αυξημένο δημογραφικό βάρος…»
Το συγκεκριμένο άρθρο είναι κείμενο πολεμικής. Γράφει σε ένα σημείο ο συγγραφέας:
Ο διανοητικός αγώνας δεν αποκλείει σε καμιά περίπτωση τον ένοπλο αγώνα. Εκείνοι που θεωρούν ότι πρέπει πριν απ’ όλα να καταπολεμηθούν οι τζιχαντιστές στο πεδίο των ιδεών, για να σταματήσουν τη γοητεία που αυτοί ασκούν στην μουσουλμανική νεολαία, θα μπορούσαν να ανακαλύψουν ότι το πρόβλημα είναι άλυτο.
Δυστυχώς, και με την αντίστροφη πρακτική ανακαλύπτουμε ότι το πρόβλημα είναι άλυτο. Μόνο με τον ένοπλο αγώνα (ο οποίος ασφαλώς δεν πρέπει να αποκλειστεί) θα ανακαλύπταμε ότι το πρόβλημα θα παρέμενε άλυτο. Υπάρχει ένας ολόκληρος επιστημονικός κλάδος για τη «μιμιδική», την «επιδημιολογία των ιδεών», οι οποίες επιζούν ακόμη κι όταν ο φορέας τους είναι νεκρός. Ή ακόμη χειρότερα: ειδικά όταν ο φορέας τους θανατώνεται.
Είναι πολύ σύνθετα τα φαινόμενα με τα οποία καταπιάνεται ο Ταγκιέφ. Γίνονται ακόμη πιο σύνθετα όταν ζεις σε μια κοινωνία σε μεγάλη κρίση. Η αφελής, χαλαρή Γαλλία, που ξέρουμε, απειλείται πολλαπλώς. Όλα της τα χαρακτηριστικά απειλούνται. Ο τρόπος ζωής, ο πολιτισμός, η οικονομία – και εν μέσω της απειλής αυτής έρχονται οι «παλαβοί του Θεού». Ο Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ έχει ευαίσθητες κεραίες, από την ανάγνωση αυτών των δοκιμίων δείχνει ότι βιώνει τα αδιέξοδα της χώρας στην οποία ζει – και από τα βιώματά του δεν προκύπτουν πολιτικώς ορθά στερεότυπα. Ευτυχώς.
Δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Books’ Journal τ. Απριλίου 2017
