Το βασικό ερώτημα είναι απλό: πόση Aμεση Δημοκρατία αντέχει ένα κοινωνικό σύνολο; Ή αλλιώς: πόση αντιπροσωπευτική Δημοκρατία πρέπει να υπάρχει για να μην αλλοιώνεται η θέληση της πλειοψηφίας;
Το θέμα που έθεσε η προχθεσινή διαδικασία στο ΠΑΣΟΚ δεν είναι πρωτόφαντο, άσχετα αν εμφανίζεται ως τέτοιο. Η άμεση εκλογή κάποιου αρχηγού από την βάση (ενός κόμματος ή / και ενός κράτους) είναι ένας από τους γρίφους της πολιτικής επιστήμης, κάτι σαν άλυτα τα μαθηματικά προβλήματα που κατηγοριοποίησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ο Ντάβιντ Χίλμπερτ. Συζητείται για λίγο, προτείνονται κάποιες λύσεις, ανοίγει, κλείνει και ξανακλείνει. Το βασικό ερώτημα που θέτει η εκλογή της Κυριακής είναι απλό: πόση Aμεση Δημοκρατία αντέχει πολιτικό σύστημα; Ή αλλιώς: πόση Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία πρέπει να υπάρχει ώστε να μην αλλοιώνεται η θέληση της πλειοψηφίας;
Κατ’ αρχήν ας δούμε τα πράγματα λίγο ψύχραιμα. Ούτε καταστράφηκε η Δημοκρατία την περασμένη Κυριακή, αλλά ούτε αναγεννήθηκε. Ένα κόμμα δοκίμασε -λίγο πρόχειρα, είναι η αλήθεια- μια νέα προσέγγιση στις εσωκομματικές του διαδικασίες. Εξέλεξε αρχηγό από τη βάση και τους φίλους του κινήματος, αντί να συγκαλέσει ένα σώμα 4.500 αντιπροσώπων. Θεμιτές οι ενστάσεις (π.χ. για το απροσδιόριστο του εκλογικού σώματος) αλλά… Προς τι οι κραυγές; Είχαμε στη χώρα κόμματα υποδείγματα δημοκρατικών κομμάτων τα οποία ξαφνικά διολισθαίνουν σε αρχηγισμό και πιθανότατα αυταρχισμό;
Η ανάγνωση της διαδικασίας που στέκεται στον ένα υποψήφιο και στο σταλινικού τύπου αποτέλεσμα είναι ρηχή. Δεν υπήρχε εμπόδιο εισόδου (barrier of entry) στην πολιτική αγορά. Οι υποψήφιοι θα μπορούσαν να είναι πολλοί. Η πολιτική συγκυρία και το όνομα του διαδόχου έκαναν πολλούς να μην αποτολμήσουν την σύγκριση στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ. Στο μέλλον πιθανότατα να είναι πολλοί.
Οι μόνες ουσιαστικές ενστάσεις που διατυπώθηκαν ήταν του καθηγητή κ. Θανάση Διαμαντόπουλου, αν και τις εστιάζει υπερβολικά στον κίνδυνο επιρροής εξωθεσμικών παραγόντων (μιντιοκρατία) και λιγότερο στον κίνδυνο του λαϊκισμού που ελλοχεύει σε κάθε βήμα Aμεσης Δημοκρατίας -όταν μάλιστα υπάρχουν πλατιά εκλεκτορικά σώματα.
Οι πατέρες του Αμερικανικού έθνους συζήτησαν επί μακρόν το ζήτημα της Δημοκρατίας όταν συνέτασσαν το Αμερικανικό Σύνταγμα. Ως Διαφωτιστές είχαν καλή γνώση της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Γνώριζαν σε βάθος το μεγάλο πείραμα της Αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας, αλλά και τα προβλήματά της. Φοβόταν τον «παράγοντα Αλκιβιάδη», τους δημαγωγούς που έστρεψαν πολλές φορές την Αθηναϊκή Δημοκρατία σε καταστροφικά μονοπάτια. Γι’ αυτό στην εκλογή προέδρου (και αρχηγού των ενόπλων δυνάμεων) έβαλαν εμβόλιμο το σώμα των εκλεκτόρων. Οι πολίτες εκλέγουν εκλέκτορες και οι εκλέκτορες πρόεδρο.
Αυτό το ενδιάμεσο σώμα των εκλεκτόρων φιλτράρει τους πιθανούς Αλκιβιάδηδες της πολιτικής ζωής, αλλά πολλές φορές η ίδια η διαδικασία φιλτράρει τόσο πολύ την θέληση του λαού που την κάνει αγνώριστη. Μπορεί να ήταν διαδικαστικοί οι λόγοι, αλλά το σύστημα της αντιπροσωπευτικής εκλογής στις ΗΠΑ έδειξε τα όρια του το 2000. Τότε που ο Αλ Γκορ κέρδισε την πλειοψηφία των ψηφοφόρων αλλά έχασε την πλειοψηφία των εκλεκτόρων. Αποτέλεσμα; Ο κ. Τζορτζ Τζούνιορ Μπους είναι σήμερα πρόεδρος των ΗΠΑ, παρά το γεγονός ότι οι ψηφοφόροι προτιμούσαν τον κ. Αλ Γκορ. (Σ.Σ.: Δεν υπήρξε συνταγματικό πραξικόπημα, όπως πολλοί συνομωσιολόγοι της Προόδου φαντάζονται. Ήταν τήρηση της συνταγματικής τάξης -γι’ αυτό και κανείς δεν την αμφισβήτησε σοβαρά στις ΗΠΑ- άσχετα αν σε μια τέτοια οριακή περίπτωση αλλοιώθηκε η θέληση του λαού).
Η Aμεση Δημοκρατία λοιπόν αποτυπώνει πιο ξεκάθαρα τις επιθυμίες των εξουσιαζόμενων μόνο που αυτές οι επιθυμίες εύκολα εκτροχιάζονται. Αν φανταστούμε ένα ιδανικό καθεστώς Aμεσης Δημοκρατίας τότε εκλεκτοί μας θα ήταν όσοι υπόσχονται «σύνταξη στα 18», «3ωρο εβδομαδιαίας εργασίας», «εκδίωξη όλων των ξένων από την Ελλάδα», «να αναγράφεται στις ταυτότητες και πόσες φορές εκκλησιάζεται κάποιος εβδομαδιαίως», και ότι ο «νόμος εξαρτάται από τις επιθυμίες κάθε εργάτη». Η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία είναι μεν μεταμφιεσμένος ελιτισμός, αλλά εξαιρετικά χρήσιμος στην παρούσα κοινωνική συγκυρία.
Αν δεν δοκιμάσουμε νέα σχήματα δεν μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «πόση Aμεση Δημοκρατία» αντέχει ο τόπος;». Είναι σίγουρο ότι στο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ το 1996 αν το θέμα έφτανε σε εκλογή από τη βάση ο λαϊκιστής κ. Aκης Τσοχατζόπουλος θα κέρδιζε την προεδρία. Από την άλλη, η εκλογή του κ. Κώστα Σημίτη στηρίχτηκε σε υπόγειες συμφωνίες και στις ψήφους των πράσινων συνδικαλιστών οι οποίοι υπέσκαψαν κάθε ριζοσπαστική πρωτοβουλία για τις αναγκαίες διαρθρωτικές τομές οι οποίες είναι αναγκαίες για να βγούμε από το οικονομικό τέλμα.
Πόση, λοιπόν, Aμεση Δημοκρατία αντέχει το πολιτικό μας σύστημα; Δεν ξέρουμε. Πιθανώς να το μάθουμε τώρα. Ας δούμε λοιπόν πως εξελίσσονται τα πράγματα πριν αφορίσουμε, είτε θετικά, είτε αρνητικά…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 10.2.2004