Παρουσίαση της τριλογίας του κ. Νίκου Θέμελη στο Πνευματικό Κέντρο Σιάτιστας.
Όταν ήμουν μικρός έπαιζα ένα ανόητο παιχνίδι με τους χάρτες. Zωγράφιζα ένα χάρτη της περιοχής και μετά έπαιρνα την γομολάστιχα κι έσβηνα τις χώρες που μ’ ενοχλούσαν εθνικά.
Περιττό να πω βέβαια πως πρώτη – πρώτη έφευγε η Τουρκία. Ο προαιώνιος εχθρός δεν είχε καμία θέση να βρίσκεται δίπλα στις δανδελωτές ακρογιαλιές της χώρας μου. Μετά τραβούσα βόρεια. Η Αλβανία ήταν ο επόμενος στόχος. Έπαιρνα εκδίκηση για το δράμα των Βορειοηπειρωτών αδελφών μας και τον ρόλο που κράτησαν οι γείτονες κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Έφευγε κι η Αλβανία.
Η τότε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας επιβουλευόταν την Μακεδονία μας. Πάει κι αυτή.
Η Βουλγαρία με τις αμέτρητες σφαγές στην Βόρεια Ελλάδα, από την Εποχή του Bυζαντίου μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν είχε καμία θέση στον χάρτη μου.
Δυτικά μας βρίσκεται η Iταλία. Oι κάτοικοί της είχαν εισβάλλει δύο φορές στο έδαφός μας: μία ως Pωμαίοι και μία ως φασίστες. Έφευγε κι αυτή.
Mε το Iσραήλ δεν είχαμε εμπλακεί καμία φορά σε πόλεμο, μα κάτι μ’ ενοχλούσε σ’ αυτή τη χώρα. Στο κάτω-κάτω Eβραίοι δεν είχαν σταυρώσει τον Xριστό; Σιγά να μην τους άφηνα στον χάρτη μου…
Mε την Aίγυπτο είχα κάτι παλιές διαφορές από την εποχή του Iμπραήμ. Mε την γομολάστιχά μου έπαιρνα το αίμα του Παπαφλέσσα πίσω.
Όταν μάλιστα είχα όρεξη να ζωγραφίζω (βασικά για να σβήσω, μετά) ανέβαινα και πιο πάνω. Γερμανία, Bρετανία, καμία φορά και Aυστρία (κάτι διαφορές είχαμε και μ’ αυτούς: βλέπε Mέτερνιχ) έπεφταν πολλές φορές θύματα της γομολάστιχάς μου.
Oι χάρτες μου ήταν κάπως ερημικοί -μια Eλλάδα στην μέση του πουθενά- μα εγώ το ευχαριστιόμουν. Mε όπλο την σβήστρα διέτρεχα όλη την Mεσόγειο «σαν τον λίβα που καίει τα σπαρτά».
Kαι μετά μεγάλωσα…
Σκέφτομαι ένα δεκαπεντάχρονο παιδί σήμερα. Δεν ξέρω πόσο άλλαξε η διδασκαλία της Ιστορίας από τα δικά μας χρόνια αλλά σίγουρα θα είχε στη βασική του βιβλιογραφία τα τρία ιστορικά μυθιστορήματα του κ. Νίκου Θέμελη. Αυτπο το παιδί παιρνει το δικό μου χάρτη και αντί να σβήνει θα αρχίσει να ζωγραφίζει. Θα έβαζε τα Μπίτολα, την Βιέννη, τη Βουδαπέστη το Σέμλινο (από την Μπράιλα στο Μπουκουρέστι) το Γαλάτσι, τον Σουλινά, όλους εκείνους τους τόπους -καθώς γράφει ο Θέμελης «όπου υπήρχανε Γραικοί, Ρωμιοί ή Έλληνες όπως και να τους λέγαν ή δήλωναν οι ίδιοι, έξω από τα αδύνατα σύνορα του Οσμάν, που πρόκοβαν κάνοντας τέχνες και εμπόριο, μαζεύοντας περιουσία.»
Το πρώτο πράγμα που σκέφτεται κανείς διαβάζοντας Θέμελη είναι πόση ιστορία μας λείπει. Από την ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο λειπουν ολόκληροι περίοδοι. Αυτό που διδασκόμαστε αφορά μόνο συγκρούσεις και πολέμους. Κυρίως με την Τουρκία, αλλά και άλλους γείτονες. Δεν μάθαμε ποτέ για την ειρήνη, για περιόδους που οι Έλληνες δεν ήταν απλώς ήρωες αλλά και έμποροι.
Δεν μάθαμε ποτέ τι έκαναν οι πραγματικοί άνθρωποι κατά την διάρκεια της ειρήνης και του πολέμου.
Η ιστορία που μαθαίνουμε είναι απάνθρωπη -με την έννοια ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι παρά μόνο ημίθεοι ήρωες, ή /και προδότες.
Αυτές οι μαύρες τρύπες στην ιστορία μας δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα εκπαίδευσης. Ορίζουν εν πολλοίς και την σύγχρονη πολιτική μας πρακτική.
Ας σκεφτούμε δεκαπέντε χρόνια πριν. Το 1990. Μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων τα σύνορα ανοίγουν, τα Βαλκάνια ανακατάσσονται κι εμείς μένουμε φοβισμένοι. Εμείς εδώ, σ’ αυτόν τον τόπο. Στην Μακεδονία. Στην Σιάτιστα και στην Κοζάνη. Δεν ξέρουμε ότι πριν από χρόνια τα ανοιχτά σύνορα ήταν η φυσική κατάσταση.
Δεν γνωρίζουμε ότι σε περιόδους ηρεμίας κι ανοιχτών συνόρων αυτός ο τόπος εδώ προκόβει. Επειδή δεν γνωρίζουμε την ιστορία μας βλέπουμε τα Βαλκάνια ως απειλή κι όχι ως ευκαιρία. Κάνουμε συλλαλητήρια αντί να κάνουμε εμπόριο. Ποδηγετούμαστε από δημαγωγούς που μας πωλούν παιγνίδια μηδενικού αθροίσματος. Βλέπουμε κάθε εξέλιξη ως απειλή. Νοιώθουμε ότι χάνουμε κάθε φορά που ο κόσμος γύρω μας αλλάζει.
Γίναμε μια σκιαγμένη κοινωνία επειδή δεν γνωρίζουμε ότι σ’ αυτόν εδώ τον τόπο και κάτω από πολύ πιο δύσκολες συνθήκες οι άνθρωποι συνεργάστηκαν, πρόκοψαν, μεγαλούργησαν.
Αυτό το έλλειμμα της πραγματικής ιστορίας είναι το έδαφος που αναπτύσσεται ο εθνικιστικός λαϊκισμός και η δημαγωγία στα εθνικά θέματα. Μαθαίνοντας αποσπασματικά το παρελθόν, διδασκόμενοι μόνο τις αντιπαλότητες βλέπουμε και το μέλλον κατά τον ίδιο τρόπο. Το μέλλον για τον μέσο Έλληνα είναι όπως ακριβώς νομίζει ότι είναι το παρελθόν. Ένα πεδίο που έχει μόνο συγκρούσεις και τίποτε περισσότερο.
Κομμάτι από αυτό το μεγάλο έλλειμμα το έχει συμπληρώσει με την τριλογία του «Αναζήτηση», «Ανατροπή», «Αναλαμπή» ο κ. Νίκος Θέμελης. Η συντριπτική επιτυχία των βιβλίων του -πωλήσεις πάνω από 350.000 αντίτυπα- εξασφαλίζει ότι η περίοδος που ασχολείται, τέλη 19ου αιώνα, γίνεται κομμάτι του συλλογικού μας συνειδητού. Θρυμματίζει την εικόνα των χωρίς διάλειμμα συγκρούσεων στα Βαλκάνια που μας φίλευαν τόσα χρόνια. Τα βιβλία του κ. Θέμελη είναι βαθιά πολιτικά κι έτσι πρέπει πρώτα να τα δούμε…
Στιγμιότυπο από την παρουσίαση: (από αριστερά) Πάσχος Μανδραβέλης, Κώστας Ντίνας, Παναγιώτης Μανιός, Γιώργος Παπακωνσταντίνου, Νίκος Θέμελης
Ομιλία-παρουσίαση της τριλογίας του Ν. Θέμελη στο Πνευματικό κέντρο Σιάτιστας 12.11.2004
