Η πρώτη περίοδος του ΠΑΣΟΚ ανέτρεψε στρεβλές κοινωνικές και πολιτικές ιεραρχίες οι οποίες είχαν χτιστεί με βάση τα αποτελέσματα του Εμφυλίου, αλλά άφησε κληρονομιά ένα εθνικιστικό λαϊκισμό που ακόμη ταλαιπωρεί τη χώρα.
Η 3η Σεπτεμβρίου είναι ιστορική μέρα για την χώρα. Πριν 161 χρόνια στασίασε η στρατιωτική φρουρά Αθηνών και με τη συμμετοχή των πολιτών ζήτησε από τον τότε βασιλιά Όθωνα την παραχώρηση Συντάγματος στον ελληνικό λαό. Το Σύνταγμα που προέκυψε τελικά τον Μάρτιο του 1844 ήταν ένα από τα πιο φιλελεύθερα της Ευρώπης αφού καθιέρωσε για πρώτη φορά στη Γηραιά Ήπειρο της καθολική ψηφοφορία (φυσικά των ανδρών). Η 3η Σεπτεμβρίου είναι μια μόρα ορόσημο όχι μόνο για τη χώρα, αλλά και για την δημοκρατική ιστορία της Ευρώπης.
Ο ιδιοφυής σε θέματα πολιτικών συμβολισμών Ανδρέας Παπανδρέου επέλεξε αυτή την ιστορική μέρα για να ανακοινώσει το 1974 την ίδρυση του νέου κόμματος του. Η διακήρυξη αρχών του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος χώρεσε όλο τον αριστερό ρομαντισμό και την ασάφεια της περιόδου. Ανάμεσα στα δημοκρατικά αιτήματα της μεταπολιτευτικής Ελλάδος εμφιλοχώρησαν τα όνειρα για κοινωνικό προγραμματισμό της οικονομίας, την αυτοδιαχείριση των μέσων παραγωγής, κατάργηση της ιδιωτικής εκπαίδευσης κ.λ.π. Η φρασεολογία της διακήρυξης είχε εκείνο τον στυφό, ξύλινο λόγο πού σήμερα μόνο στο μουσείο του Περισσού απαντάται: «Βασικός κυρίαρχος στόχος του Κινήματος είναι η δημιουργία πολιτείας απαλλαγμένης από έλεγχο ή επιρροή της οικονομικής ολιγαρχίας, πολιτείας ταγμένης στην προστασία του έθνους και στην υπηρεσία του λαού. Η εθνική ανεξαρτησία είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη λαϊκή κυριαρχία, με τη δημοκρατία σε κάθε φάση της ζωής του τόπου, με την ενεργό συμμετοχή του πολίτη σ’ όλες τις αποφάσεις που τον αφορούν. Μα είναι ταυτόχρονα συνυφασμένη με την απαλλαγή της οικονομίας μας από τον έλεγχο του ξένου μονοπωλιακού και ντόπιου μεταπρατικού κεφαλαίου που διαμορφώνει την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτική και την πολιτιστική μας πορεία σύμφωνα με τα συμφέροντα όχι του λαού αλλά της οικονομικής ολιγαρχίας.»
Ήταν ένα επαναστατικό για την εποχή του κείμενο, που προσπαθούσε να ισορροπήσει μεταξύ του σοσιαλιστικού αιτήματος και του κρατικού σοσιαλισμού πού τότε κυριαρχούσε στην Ανατολική Ευρώπη. Με τα χρόνια βέβαια το ΠΑΣΟΚ μετατοπιζόταν διαρκώς προς το κέντρο αφήνοντας πίσω του τις έξαλλες διακηρύξεις περί συνδικάτου που αποτελούσαν η ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ. Η πρώτη κυβερνητική θητεία του ΠΑΣΟΚ έκανε ένα μεγάλο καλό κι ένα μεγάλο κακό στη χώρα. Ανέτρεψε στρεβλές κοινωνικές και πολιτικές ιεραρχίες οι οποίες είχαν χτιστεί με βάση τα αποτελέσματα του εμφυλίου. Το πρόβλημα βέβαια ήταν ότι η πληθωρική φύση του Ανδρέα Παπανδρέου δεν επέτρεψε την δημιουργία νέων ιεραρχιών στηριγμένων σε υγιείς βάσεις. Το ΠΑΣΟΚ πάντα παρέπαιε μεταξύ του ρεαλισμού που απαιτούσε η πολιτική και οικονομική πραγματικότητα και των νεφελωδών διακηρύξεών του.
Το μεγάλο κακό που άφησε πίσω της εκείνη η περίοδος είναι ο εθνικιστικός λαϊκισμός που κατατρύχει ακόμη τη χώρα. Στην εξωτερική πολιτική απομονώθηκε η χώρα μετά τα ανοίγματα σε δικτάτορες όπως ο Γιαρουζέλσκι ή η επαίσχυντη δικαιολόγηση της ΕΣΣΔ για την κατάρριψη του Νοτιοκορεάτικου τζάμπο. Η Ελλάς έγινε το μαύρο πρόβατο της Δύσης και πολλοί επείσθησαν εκείνη την εποχή ότι μας φτύνουν για να μη μας ματιάσουν. Ο λαϊκισμός που εμφύτευσε βαθιά στη χώρα το ΠΑΣΟΚ λειτούργησε πολλές φορές ως συγχωροχάρτι σε όλες τις πομπές της ηγεσίας του -είτε στην προσωπική ζωή είτε στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος.
Ο λαϊκισμός που εκτράφηκε στο θερμοκήπιο του ΠΑΣΟΚ είναι παρών σε όλες τις εκφάνσεις του της κοινωνικής και πολιτικής μας ζωής. Από τα δελτία ειδήσεων μέχρι την πολιτική πρακτική το «κανένας θεσμός, μόνο ο λαός» θεωρείται αξίωμα που μπορεί να δικαιολογήσει τα πάντα. Ενδεικτικό είναι η αμηχανία της κυβέρνησης να καταδικάσει τα έκτροπα στο ΟΑΚΚΑ στον τελικό των 200 μέτρων ενώ στελέχη του ΠΑΣΟΚ (όπως ο κ. Λοβέρδος, ο κ. Φούρας κ.ά.) τα επικρότησαν.
Σήμερα το ΠΑΣΟΚ είναι μπερδεμένο μεταξύ της λαϊκιστικής κληρονομιάς του ιδρυτή του και της εκσυγχρονιστικής περιόδου του κ. Κώστα Σημίτη. Τα πρώτα σημάδια για τη «νέα πορεία» του ΠΑΣΟΚ είναι ανησυχητικά. Οι πρώτες δηλώσεις που εκτοξεύονται από κορυφαία στελέχη δείχνουν ότι Κίνημα στρέφεται στο λαϊκιστικό του παρελθόν. Αυτό δεν θα βλάψει μόνο το ΠΑΣΟΚ, θα είναι δυστύχημα για τη χώρα που τώρα γυρίζει σελίδα…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 3.9.2004
