Η βασική αρετή του καπιταλισμού είναι όπως δίνει πραγματικά κίνητρα στους ανθρώπους για να κινητοποιηθούν προς δημοκρατικά επιλεγμένους κοινωνικά στόχους.
«Αξίες και κίνητρα». Μια συζήτηση με τον Γιώργο Γιαννουλόπουλο για την σύγχρονη πρόταση της Αριστεράς». Το πρώτο μέρος εδώ.
Α. Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
Υπήρχε μια εποχή που τα πράγματα ήταν απλά. Μεγάλα ιδεολογικά σχήματα, που είχαν στο κέντρο τους απόλυτες όσο και ασαφείς αλήθειες (π.χ. Θεός, πατρίδα, φυλή, αταξική κοινωνία κ.λπ.), μπορούσαν να κινητοποιήσουν μεγάλες μερίδες πληθυσμών προς ένα σκοπό. Το κίνητρο κάθε ατόμου ξεχωριστά για να εργασθεί (άρα να έχει προσωπικό κόστος) προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση είχε στον πυρήνα του κάτι μεταφυσικό. Όλες αυτές οι μεγάλες έννοιες δεν ήταν σαφώς προσδιορισμένες και ως εκ τούτου ποτέ κανείς δεν ήξερε πότε θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Απλώς κυριαρχούσε η πίστη πως υπάρχει μια προδιαγεγραμμένη πορεία προς το καλό κι άπαντες όφειλαν να την ακολουθήσουν, ώστε αυτή η πορεία να επιταχυνθεί.
Αυτά τα ιδεολογικά σχήματα εξάντλησαν με τον καιρό (και κυρίως με την εφαρμογή τους) τα όρια των δυνατοτήτων τους. Επειδή στηρίζονταν σε απόλυτες αλήθειες (άσχετα αν κάποιες απ’ αυτές επιχείρησαν να φορέσουν το μανδύα του «επιστημονικού») στερούσαν την ελευθερία εκείνων που δεν συμμερίζονταν την αίσθηση της εκ των άνω προσδιορισμένης αποστολής των. Επειδή δε οι «αλήθειες» αυτές ήταν και ασαφείς, ο περιορισμός της ελευθερίας επεκτεινόταν όλο και σε πιο παράταιρους χώρους. Έτσι τα μεγάλα ιδεολογικά σχήματα κατέρρευσαν κυρίως διά της εφαρμογής των. Αφενός δεν μπορούν να κινητοποιήσουν τα άτομα και αφετέρου το κόστος της κινητοποίησης αποδείχθηκε με τον καιρό μεγαλύτερο του οφέλους.
Το ερώτημα λοιπόν που μπαίνει και συζητάμε με τον εξαίρετο συνάδελφο Γιώργο Γιαννουλόπουλο (βλέπε «Αξίες και κίνητρα», Ελευθεροτυπία 5.10.2005) είναι πώς κινητοποιείς ελεύθερους ανθρώπους για την επίτευξη κοινωνικών στόχων, όταν δεν υπάρχει το κίνητρο της «βασιλείας των ουρανών» ή της «έτσι κι αλλιώς μελλοντικά κόκκινης γης». Γιατί να γίνει παραγωγικός ένας δημόσιος υπάλληλος, αν ξέρει ότι θα αμειφθεί το ίδιο, είτε δουλέψει δύο ώρες, είτε δέκα. Γιατί να επωμισθεί επιπλέον κόστος ένας εργαζόμενος της πρώην ΕΣΣΔ, όταν το προσωπικό όφελος θα είναι το ίδιο;
Μια υπαρκτή λύση που αναφέρει ο Γ. Γιαννουλόπουλος είναι τα αντικίνητρα: «Σύμφωνα με το ισχύον σύστημα, όποιος δεν πράξει το σωστό παρανομεί, και όποιος παρανομεί τιμωρείται. Δεν υπάρχει κοινωνία που να μην προϋποθέτει κανόνες, και οι κανόνες, έχοντας προηγουμένως ορίσει τις έννοιες του σωστού και του μη σωστού, συνεπάγονται τη συμμόρφωση ή την παράβαση». Ορθώς, αλλά αυτό κατ’ αρχήν δεν εξηγεί τη νομιμοποιητική βάση των κινήτρων. Η Ιερά Εξέταση, για παράδειγμα, είχε σοβαρά αντικίνητρα για όσους ισχυρίζονταν ότι η γη κινείται. Από την άλλη, το βασικό πρόβλημα των αντικινήτρων είναι πως αφορούν την πράξη και όχι την παράλειψή της. Τα αντικίνητρα μπορεί να σταματήσουν κάποιον από το να κάνει κάτι, αλλά δεν τον κινητοποιούν να κάνει κάτι περισσότερο. Οι πειθαρχικές ποινές στέλνουν όλους τους δημοσίους υπαλλήλους καθημερινά στη δουλειά τους, δεν τους κινητοποιεί όμως και να την κάνουν.
Αντιθέτως, ο καπιταλισμός έχει λύσει αυτό το πρόβλημα σε ατομικό επίπεδο. Διά της αγοράς προωθεί το δημοκρατικά επιλεχθέν «καλό», επιβραβεύοντας όσους το προωθούν. Ένας επιχειρηματίας αν δουλέψει περισσότερο προς την κατεύθυνση που οι καταναλωτές θέλουν θα αμειφθεί παραπάνω. Ένας σταχανοβίτης πέρα από μια πιθανή ηθική ανταμοιβή δεν πρέπει να περιμένει τίποτε περισσότερο. Πρέπει να πούμε «μπράβο» στον δεύτερο, αλλά αυτό δεν θα κινητοποιήσει ένα ικανό αριθμό ατόμων για αύξηση της παραγωγικότητας.
Από κει και πέρα ο Γ. Γιαννουλόπουλος μπαίνει στον εξίσου ασαφή (με τα μεγάλα ιδεολογήματα) δρόμο των «αξιών» κάνοντας μάλιστα και μια λογική υπέρβαση. Φορτώνει στους ανθρώπους μια «αξία» που δεν έχουν, το «κυνήγι του χρήματος». Για τους περισσότερους ανθρώπους (εξαιρούμε κάποιες παθολογικές περιπτώσεις) το χρήμα δεν αποτελεί επ’ ουδενί αυθύπαρκτη αξία. Παραμένει ένα (πολύ πραγματικό) μέσο ανταλλαγής του τωρινού κόστους της εργασίας των με μελλοντικές απολαβές. Είναι μεν υπαρκτό το μεταλλαγμένο σχήμα που παρατήρησε ο Καρλ Μαρξ στον καπιταλισμό χρήμα-εμπόρευμα-χρήμα, αλλά αυτό χαρακτηρίζει τη δομή του συστήματος, όχι τις επιδιώξεις των ατόμων.
Η βασική αρετή του καπιταλισμού είναι όπως δίνει πραγματικά κίνητρα στους ανθρώπους για να κινητοποιηθούν προς δημοκρατικά επιλεγμένους κοινωνικά στόχους. Αν η κοινωνία θέλει παπούτσια θα φτιάξει παπούτσια, όχι γιατί έτσι «θα γίνει ο κόσμος καλύτερος», αλλά γιατί αυτοί που θα τα φτιάξουν θα αμειφθούν πραγματικά. Και γι’ αυτό δεν παρουσιάζονται ουρές στα καταστήματα υποδημάτων, σε αντίθεση με όσα είδαμε στην αλήστου μνήμης ΕΣΣΔ.
Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι και η ελεύθερη αγορά εμπεριέχει μεταφυσικές δοξασίες στον πυρήνα της, αλλά γι’ αυτά την επόμενη Κυριακή…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 16.10.2005
