Ο Μίλτον Φρίντμαν κατεδάφισε την κεϊνσιανή θεωρία προτείνοντας ταυτόχρονα αποτελεσματικά μέτρα βοήθειας στις ασθενέστερες τάξεις.
Ο Μίλτον Φρίντμαν έγινε γνωστός στην Ελλάδα υβριζόμενος. Ως νεοφιλελεύθερος και δη ανάλγητος. Ασχετα αν είναι ένας από τους πιο διάσημους υποστηρικτές της ιδέας του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος, ιδέα που συνταγματικά θέλει να κατοχυρώσει στην Ελλάδα η Αριστερά. Ο νομπελίστας οικονομολόγος, που πέθανε την Πέμπτη σε ηλικία 94 χρόνων, θεωρείται ο βασικός και ισάξιος σε μέγεθος αντίπαλος του Τζον Μέιναρντ Κέινς. Ο Κέινς διαμόρφωσε με τις ιδέες του την οικονομική πολιτική της Δύσης πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ευνοώντας την επέκταση του κράτους στην οικονομία, και ο Μίλτον Φρίντμαν ήταν αυτός που τις κατεδάφισε. Ο πρώτος επιχειρηματολόγησε ότι το κράτος οφείλει να παρέμβει στην οικονομία προκειμένου να επιτύχει την πλήρη απασχόληση, άσχετα αν αυτό δημιουργούσε πληθωρισμό.
Στη δεκαετία του 1960, περίοδο που οι κεϊνσιανές ιδέες βασίλευαν χωρίς αντίλογο, ο Φρίντμαν προέβλεψε ότι η κρατική παρέμβαση θα δημιουργούσε και πληθωρισμό και ανεργία. Επιχειρηματολόγησε ότι η αυξανόμενη προσφορά χρήματος στην οικονομία μακροχρόνια αυξάνει τις τιμές, αλλά δεν έχει καμιά επίπτωση στην παραγωγή. Τότε πολλοί χλεύασαν ότι η «ψυχή της σχολής του Σικάγου» είναι για την οικονομική θεωρία κάτι αντίστοιχο εκείνων που πίστευαν ότι η γη είναι επίπεδη (flat-earther). Δέκα χρόνια μετά ο μεγάλος κεϊνσιανός οικονομολόγος Πολ Σάμουελσον ονόμασε το φαινόμενο της ταυτόχρονης ύπαρξης πληθωρισμού και ανεργίας «στασιμοπληθωρισμό».
Η πρόβλεψη, σε μια επιστήμη που δεν φημίζεται για τις επιτυχείς προβλέψεις της, και η δουλειά του στη μονεταριστική θεωρία (που θέλει τον πληθωρισμό να ελέγχεται με την προσφορά χρήματος από την κεντρική τράπεζα) του χάρισαν το 1976 το Βραβείο Νομπέλ Οικονομίας. «Ο πληθωρισμός», είπε τότε, «είναι η μόνη μορφή φορολογίας που επιβάλλεται χωρίς νομοθεσία». Ηταν η περίοδος που οι κρατικοπαρεμβατικές πολιτικές οδηγούσαν σε ύφεση τις οικονομίες της Δύσης. Τότε, σε αντίθεση με την ιερή κεϊνσιανή θεωρία, ο κόσμος άρχισε να βλέπει ότι το κράτος δεν έδινε λύση στο πρόβλημα, αλλά ήταν το πρόβλημα. Πολλοί σταμάτησαν να κοιτούν αφ’ υψηλού τις αντικρατικιστικές ιδέες του Φρίντμαν και των συναδέλφων του στη Σχολή του Σικάγου. «Το γεγονός ότι το λέει ο Φρίντμαν, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι είναι λάθος», είπε σε μια ομιλία του ο νομπελίστας οικονομολόγος Πολ Σάμουελσον.
Με την άνοδο στην εξουσία του Ρόναλντ Ρέιγκαν και της Μάργκαρετ Θάτσερ, σε ΗΠΑ και Βρετανία, οι ιδέες του δοκιμάζονται στην πράξη δημιουργώντας πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη και επηρεάζοντας τις οικονομικές πολιτικές σε παγκόσμια κλίμακα. Ακόμη και στο Βιετνάμ, τα κείμενά του κυκλοφορούσαν στα ανώτερα κλιμάκια του κομμουνιστικού κόμματος, προκαλώντας μια παθιασμένη συζήτηση, η οποία κατέληξε σε συνταγματική αναθεώρηση για την αναγνώριση του δικαιώματός του στην ιδιοκτησία.
Ο Μίλτον Φρίντμαν τιμήθηκε για τη συμβολή του στη μονεταριστική θεωρία, αλλά έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό για ένα μνημειώδες ντοκιμαντέρ που τελικά κατέληξε στο «μπεστ σέλερ» βιβλίο με τίτλο «Ελεύθερος να διαλέξεις» (στα ελληνικά: εκδόσεις «Ευρωεκδοτική»). Σ’ αυτό εκλαΐκευσε τη φιλελεύθερη θεωρία του, η οποία εκτείνεται πέραν των οικονομικών. Ο Μίλτον Φρίντμαν πέρα από τη σφοδρή πολεμική του στις κρατικοπαρεμβατικές πολιτικές («αν παραδώσεις την έρημο Σαχάρα στην κρατική διαχείριση, σε λίγα χρόνια θα έχουμε έλλειψη άμμου») υπήρξε πολέμιος της ποινικοποίησης των μαλακών ναρκωτικών, ένθερμος υποστηρικτής του εθελοντικού στρατού και εισήγαγε την ιδέα των «κουπονιών εκπαίδευσης».
Το πέρασμα από τις Συρακούσες…
Στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος οι Συρακούσες έχουν μια ξεχωριστή θέση. Tο 386 π.X. ο Πλάτων πήγε για δεύτερη φορά στην αθηναϊκή αυτή αποικία. Κατά την άποψη του μεγάλου φιλοσόφου, ο τύραννος Διονύσιος ο Νεότερος μπορούσε να γίνει ο «βασιλιάς – φιλόσοφος», όπως τον περιέγραψε στην «Πολιτεία» του. Tο δεύτερο αυτό ταξίδι στις Συρακούσες ήταν ανεπιτυχές. O Πλάτων δεν κατάφερε να κάνει τον τύραννο «φίλο της αλήθειας και της δικαιοσύνης». Εφυγε με την εκτίμηση ότι ο Διονύσιος ήταν ένας άνθρωπος που βγήκε στον ήλιο της αλήθειας, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να πάθει εγκαύματα. Eπτά χρόνια μετά, ο Πλάτων ξεκινούσε το τελευταίο ταξίδι στις Συρακούσες. Φυσικά και την τρίτη φορά απέτυχε.
Ο Μίλτον Φρίντμαν πίστευε βαθύτατα ότι ο καπιταλισμός υπονομεύει κάθε δικτατορικό καθεστώς. Η απελευθέρωση της οικονομίας δεν μπορεί παρά να οδηγήσει και σε χαλάρωση του πολιτικού ελέγχου σε κάθε τομέα της ζωής. Η ελεύθερη αγορά αργά ή γρήγορα έρχεται σε σύγκρουση με τις δικτατορικές δομές της πολιτείας.
Γι’ αυτό και πέρασε από τις Συρακούσες δύο φορές: Μια φορά από τη Χιλή και μία από την Κίνα.
Την πρώτη φορά προσκλήθηκε από το «Καθολικό Πανεπιστήμιο» στο Σαντιάγκο, το 1975, όταν κυβερνούσε ο αιμοσταγής Αουγκούστο Πινοσέτ. Κανείς από τους επικριτές του δεν στάθηκε στην ομιλία του με τίτλο «Το εύθραυστον της Ελευθερίας», που ήταν μια σφοδρή πολεμική των δικτατορικών καθεστώτων, διότι η «ελεύθερη οικονομία χρειάζεται πολιτική ελευθερία για να ανθίσει».
Η πολεμική που δέχθηκε από την Αριστερά γι’ αυτήν την επίσκεψη ήταν σφοδρή. «Είναι περίεργο», έγραψε τη δεκαετία του 1980. «Εκανα ακριβώς την ίδια διάλεξη στην Κίνα υπό κομμουνιστικό καθεστώς. Δέχθηκα πολλές επικρίσεις για την ομιλία μου στη Χιλή, αλλά καμιά για την Κίνα. Πώς κι έτσι;».
Ο Μίλτον Φρίντμαν, σε αντίθεση με κάποιους άλλους της Σχολής του Σικάγο, δεν υπήρξε σύμβουλος του Πινοσέτ.
ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ
Αρνητικός φόρος εισοδήματος
Παρά τα θρυλούμενα περί «ανάλγητου νεοφιλελευθερισμού» ο Μίλτον Φρίντμαν υπήρξε ένας από τος εισηγητές του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος με τη μορφή της αρνητικής φορολόγησης.
Διαπίστωσε ότι το «κοινωνικό κράτος» με τη σημερινή μορφή του παράγει πολλή γραφειοκρατία, με αποτέλεσμα τα κονδύλια του προϋπολογισμού αντί να βοηθούν τους ασθενέστερους, χρηματοδοτούν τους γραφειοκράτες. Ετσι, πρότεινε ένα απλούστερο σύστημα επιδότησης όσων έχουν χρεία κρατικής μέριμνας, διά του έτσι κι αλλιώς υπαρκτού μηχανισμού της φορολογίας.
Πρότεινε την υιοθέτηση του ελάχιστου εισοδήματος διαβίωσης. Αντί το κράτος να έχει απλώς ένα αφορολόγητο ποσό εισοδήματος και να βοηθά δι’ άλλων μηχανισμών όσους βρίσκονται χαμηλότερα απ’ αυτό, πρότεινε την απλή λύση της πληρωμής όσων βρίσκονται κάτω απ’ αυτό το όριο. Αν δηλαδή το αφορολόγητο είναι στα 10.000 και κάποια οικογένεια έχει εισόδημα 9.000 ευρώ τότε το κράτος πρέπει να τους δώσει 1.000 ευρώ.
Με αυτή τη λύση βοηθιούνται οι ασθενέστεροι, αλλά συμπυκνώνονται δύο διαδικασίες σε μία. Αντί άλλοι να μαζεύουν τα χρήματα (εφορία) και άλλοι να τα μοιράζουν, όπως είναι τα ασφαλιστικά ταμεία (ζητώντας μάλιστα στοιχεία από τους πρώτους), μπορούμε να μειώσουμε τη γραφειοκρατία και να εξοικονομήσουμε χρήματα για να χρηματοδοτήσουμε άλλες ανάγκες.
Τα κουπόνια εκπαίδευσης
Το 1955 ο Μίλτον Φρίντμαν έγραψε το ριζοσπαστικό άρθρο με τίτλο «Ο ρόλος του κράτους στην εκπαίδευση». Σ’ αυτό διαπιστώνει ότι κι εμείς σήμερα στην ελληνική παιδεία. Το σύστημα της κρατικής χρηματοδότησης στα σχολεία απέτυχε. Δημιουργεί γραφειοκρατία και δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία. Δεν δημιουργεί κίνητρα για βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Eτσι διατύπωσε την ιδέα των «κουπονιών εκπαίδευσης». H σκέψη του ήταν απλή: αντί το κράτος να επιδοτεί απευθείας τα σχολεία (δημιουργώντας τη νοοτροπία «βρέξει χιονίσει») πρέπει να επιδοτεί απευθείας τους πολίτες για να εκπαιδεύονται. Oι μαθητές, φοιτητές κ.λπ., ή οι γονείς τους, παίρνουν ένα κουπόνι εκπαίδευσης που αντιστοιχεί σε χρηματικό ποσό αντίστοιχο με τα έξοδα που θα έκανε η pολιτεία ανά σπουδαστή για ένα ακαδημαϊκό έτος. Aυτό το καταθέτουν στο σχολείο της αρεσκείας τους και το σχολείο εισπράττει από το κράτος το ποσόν που αντιστοιχεί ανά σπουδαστή.
Mε αυτό τον τρόπο οι δικαιούχοι των κουπονιών έχουν την ελευθερία επιλογής. Mπορούν να διαλέξουν δημόσιο ή ιδιωτικό σχολείο. Aπό την άλλη μεριά μπαίνει το στοιχείο του ανταγωνισμού στη δημόσια εκπαίδευση. Tα σχολεία θα αρχίσουν να λειτουργούν σαν επιχειρήσεις και όλοι αυτοί που απαρτίζουν τους μηχανισμούς μάθησης (διοικητικό προσωπικό, δάσκαλοι κ.λπ.) δεν θα επαναπαύονται με τις παγιωμένες κρατικές επιδοτήσεις, αλλά θα βελτιώνουν διαρκώς τις υπηρεσίες τους για να προσελκύσουν σπουδαστές. Aν κάποιοι δεν τα καταφέρνουν τότε θα ισχύει ο σκληρός νόμος της αγοράς: απλώς θα κλείνουν.
Tα «κουπόνια εκπαίδευσης» ήδη άρχισαν να εφαρμόζονται σε πολλές Πολιτείες των ΗΠΑ με εξαιρετικά αποτελέσματα. Τα σχολεία -δημόσια και ιδιωτικά- ανταγωνίζονται για την πρόσληψη καλύτερων δασκάλων, ενώ ο μέσος όρος επιτυχίας στις εισαγωγικές για τα ΑΕΙ εξετάσεις στις Πολιτείες που το εφαρμόζουν παρουσίασαν θεαματική βελτίωση. Σε αντίθεση με όσα λέγονται ο νεοφιλελεύθερος Φρίντμαν δεν εναντιώνεται στην κρατική χρηματοδότηση της Παιδείας. Απλώς πρότεινε ένα τρόπο για να πιάσουν τόπο τα χρήματα των φορολογουμένων.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 19.11.2006
