Μήπως, αντί να αναζητούμε την κοινωνία της διάχυτης αρετής, να αφήσουμε τις ιδιοτέλειες των ανθρώπων να ανταγωνιστούν;
Ενα μόνιμο ζητούμενο στην ελληνική κοινωνία για τη διαχείριση των δημόσιων πραγμάτων είναι η αρετή. Θέλουμε να έχουμε ενάρετους πολιτικούς, τίμιους δημόσιους υπαλλήλους, μέχρι και ανιδιοτελείς ψηφοφόρους, έτσι ώστε να ζήσουμε εμείς καλά και οι υπόλοιποι καλύτερα. Το αίτημα της αρετής είναι διαρκές και σε όλα τα επίπεδα. Ρομαντικά, σχεδόν, ελπίζουμε ότι κάποια στιγμή θα δημιουργήσουμε μια «κοινωνία αγγέλων», στην οποία οι ψηφοφόροι θα ψηφίζουν με γνώμονα το ευρύτερο συμφέρον, οι καταστηματάρχες δεν θα «αισχροκερδούν» και οι έμποροι δεν θα κλέβουν την εφορία.
Η αλήθεια είναι ότι επενδύσαμε πολλά στην ηθική (των άλλων) τα τελευταία χρόνια και προκοπή δεν είδαμε. Ελεεινολογούμε με κάθε ευκαιρία τη φοροδιαφυγή, αλλά αυτή, αντί να μειώνεται, αυξάνεται. Βρίζουμε τη διαφθορά και η διαφθορά εξαπλώνεται. Πολεμούμε τη διαπλοκή κι αυτή βρίσκει νέους, ευφάνταστους τρόπους να αναπτύσσεται. Ο δρόμος της αρετής δεν είναι μόνο δύσβατος, αλλά μοιάζει να μην οδηγεί στα ποθητά αποτελέσματα. Μήπως ήρθε η ώρα να δοκιμάσουμε και τον δρόμο της συκοφαντημένης ιδιοτέλειας;
Η αγορά, αν και συκοφαντημένη στη χώρα μας, υπήρξε ο πιο επιτυχημένος θεσμός στην ιστορία της ανθρωπότητας ακριβώς επειδή οι παίκτες της δεν κινούνται από κάποιο ηθικό πρόσταγμα, αλλά από την έξη να ικανοποιήσουν το ιδιοτελές συμφέρον τους. Ο έμπορος δεν πουλάει «για να πάει στον παράδεισο» και ο καταναλωτής δεν αγοράζει «για να δημιουργήσει μια άλλη κοινωνία». Ανταλλάσσουν τα αγαθά τους έχοντας πιο ποταπά κίνητρα. Η προσφορά και η ζήτηση ενός αγαθού είναι αντικρουόμενες ιδιοτέλειες που ισορροπούν με την ικανοποίηση συμφερόντων.
Εκεί ίσως να βρίσκεται η απάντηση στα σημερινά προβλήματα. Σίγουρα πρέπει να υπάρχει ένα μίνιμουμ κανόνων, αλλά μήπως με την επίκληση της ηθικής ζητάμε να καθορίσουμε περισσότερα απ’ όσα μπορούμε; Αντί να ονειρευόμαστε για εμπόρους που δεν κερδοσκοπούν, μήπως πρέπει να γίνουμε καταναλωτές που επίσης κερδοσκοπούν, που ψάχνουν δηλαδή την αγορά προς ίδιον όφελος και αγοράζουν το φθηνότερο προϊόν; Αντί να οραματιζόμαστε την ιδανική και χωρίς συμφέροντα κοινωνία, μήπως θα πρέπει ελπίζουμε σε πολλαπλά αλλά αντικρουόμενα συμφέροντα; Αντί να φανταζόμαστε μικρομεσαίους που δεν φοροδιαφεύγουν, να δημιουργήσουμε αντικίνητρα στη φοροδιαφυγή, όπως ήταν οι φοροαπαλλαγές με αποδείξεις αγορών; Αντί να ελπίζουμε σε ένα ενάρετο κρατικό μονοπώλιο, θα πρέπει να αφήσουμε το παιγνίδι σε πολλές ιδιοτελείς ιδιωτικές εταιρίες;
Μήπως, δηλαδή, αντί να αναζητούμε την κοινωνία της διάχυτης αρετής, να αφήσουμε τις ιδιοτέλειες των ανθρώπων να ανταγωνιστούν; Σίγουρα ένα τέτοιο σύστημα δεν θα φτιάξει τον επί γης παράδεισο όπως ονειρεύονται πολλοί, αλλά πιθανώς να λύσει πολλά από τα προβλήματα που η επίκληση της αρετής τόσα χρόνια δεν κατάφερε.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 10.9.2006
