Παρουσίαση του βιβλίου του Χαρίδημου Τσούκα «Έναρθρη κραυγή – Κριτικές παρεμβάσεις στον δημόσιο λόγο».
Το βιβλίο του Χαρίδημου Τσούκα «Έναρθρη κραυγή – Κριτικές παρεμβάσεις στον δημόσιο λόγο» είναι συλλογή άρθρων που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά τα τελευταία οκτώ χρόνια. Το πρώτο ερώτημα λοιπόν είναι: γιατί να αφορά κάποιον που δεν είναι ιστορικός ή έστω φιλίστωρ μια συλλογή εφημεριδογραφημάτων; Τι κάνει την «έναρθρη κραυγή» «άξια λόγου» και «άξια παρουσίασης»;
Υπάρχουν δύο βασικά στοιχεία που κάνουν τις εφήμερες γραφές διαχρονικά επίκαιρες.
Το πρώτο αφορά τα προβλήματα που περιγράφει. Αν αυτά έχουν λυθεί, τότε τα εφημεριδογραφήματα ανήκουν στην ύλη των ιστορικών, ή κάποιων που θέλουν να θυμούνται «πως ήταν η ζωή τότε».
Το δεύτερο αφορά τον τρόπο προσέγγισης αυτών των προβλημάτων. Το βάθος της ανάλυσης. Αν δηλαδή η προσέγγιση των παρελθόντων προβλημάτων μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τα τωρινά προβλήματα. Ή αλλιώς, αν το άρθρο εμπεριέχει μια συνολικότερη θεωρία για τον κόσμο, χρήσιμη όχι μόνο για το χθες ή το σήμερα, αλλά κυρίως για το αύριο.
Ευτυχώς για τον Χαρίδημο, αλλά δυστυχώς για την χώρα τα άρθρα του είναι μια χαρτόδετη υπενθύμιση των προβλημάτων που δεν λύσαμε. Από τα πιο απλά (τριάντα νοματαίοι συνεχίζουν να κλείνουν την Σταδίου διαλαλώντας τα δίκαια ή άδικα αιτήματα τους) μέχρι τα πιο σύνθετα (τις σχέσεις των δημόσιων λειτουργών με τα ιδιωτικά συμφέροντα) ή της εικονικής πολιτικής που παράγουν σε αγαστή συνεργασία ΜΜΕ και πολιτικοί.
Για παράδειγμα τα «ιδεολογικά τοτέμ», που περιγράφονται στο βιβλίο, συνεχίζουν να επιβιώνουν στην Ελλάδα του 2007 και κάνουν την ετήσια λιτανεία τους: «Αν έχει δει μια πορεία για το Πολυτεχνείο», γράφει ο Χαρίδημος, «τις έχεις δει όλες. Τα ίδια συνθήματα, η ίδια ξύλινη γλώσσα και, φυσικά, ο ίδιος προορισμός. Η ρητορική του δήθεν ριζοσπαστικού λόγου αποπνέει τον ίδιο κομφορμισμό, όπως αυτή του συντηρητικού. Αν έχεις ακούσει τον επίσημο πανηγυρικό της 25ης Μαρτίου μια φορά, δεν χρειάζεται να τον ξανακούσεις. Όλα έχουν ειπωθεί.»
Αυτή η αέναη επανάληψη των επαναστατικών τελετουργιών κάνει το άρθρο με τίτλο «Τα ιδεολογικά τοτέμ» διαχρονικά επίκαιρο. Και φέτος η πορεία του Πολυτεχνείου ήταν ίδια και φοβάμαι (όπως φοβάται και ο Χαριδημος) ότι και του χρόνου ίδια θα είναι. Μόνο που το άρθρο δεν είναι αμιγώς λαογραφικό. Δεν καταγράφει μόνο τις χαριτωμένες συνήθειες των ανθρώπων. Ταυτόχρονα επισημαίνει και τα προβλήματα που επίσης επιβιώνουν παράλληλα με την λιτανεία.
«Το πανεπιστημιακό άσυλο», γράφει, «δεν καταλύεται σήμερα από την αστυνομία, αλλά από οποιαδήποτε ομάδα χουλιγκάνων, αναρχικών, σταλινικών και πάσης φύσεως διαμαρτυρομένων, που θεωρούν τα πανεπιστήμια μικρά αυτόνομα καντόνια στα οποία δεν λειτουργεί η δικαστική έννομη τάξη, παρά μόνο η φασιστικού τύπου αυθαιρεσία τους».
Σκληρή γλώσσα, αλλά ίσως γι’ αυτό γλαφυρή. Αλλά πως αλλιώς να αντιμετωπίσεις μια πραγματικότητα, η οποία οδεύει από το άλογο, στο παράλογο για να καταλήξει στο εξωφρενικό; Μην ξεχνάμε ότι κατελήφθη το ιστορικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών για να διαμαρτυρηθούν κάποιοι για τον Σάββα Ξηρό.
Το άρθρο όμως δεν σταματά στον πολύ χρήσιμο λίβελο. Εξηγεί γιατί επιβιώνουν οι λιτανείες και οι παραλογισμοί. «Τα συμβολικά απολιθώματα επιβιώνουν γιατί αυτοί που τα υπερασπίζονται αρνούνται να δουν την πραγματικότητα κατάματα και βρίσκουν τρόπους να την εκλογικεύουν μέσω ιδεολογικών κατασκευών… Νοήματα και πρακτικές που εξέφραζαν στην εποχή τους ώριμα κοινωνικά αιτήματα ιδεολογικοποιούνται, ανάγονται δηλαδή σε αυθύπαρκτες νοητικές κατασκευές οι οποίες υποκαθιστούν την εμπειρική πραγματικότητα – μετατρέπονται σε δοξασίες σε κλειστά συστήματα που αυτοαποδεικνύονται, που είναι αδιάφορα στην εμπειρία, που δεν διαθέτουν τα μέσα για να αποδείξουν στον εαυτό τους το λάθος τους».
Θυμίζει κάτι αυτό; Είναι η μετεγγραφή του Καρλ Πόπερ στην καθημερινή ζωή. Ο Χαρίδημος μεταφράζει την θεωρία της διαψευσιμότητας στις γιορτές του Πολυτεχνείου και όχι μόνο. Η ίδια θεωρία ισχύει και για τοι άλλο ιδεολογικό άκρο, στον δεξιό εθνικολαϊκισμό, ο οποίος επίσης χρησιμοποιεί τις ιδεολογικές κατασκευές «ως ένα αυτοπροστατευόμενο ανοσοποιητικό μηχανισμό» για να προάγει τις «αναλλοίωτες παραδόσεις του Γένους» και τις «άχρονες αξίες του έθνους».
«Και τα δύο μέρη», γράφει ο Χαρίδημος, «αρνούνται να επικαιροποιήσουν το λόγο τους, αδιαφορούν για την μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Υπερασπίζονται την τοτεμικού χαρακτήρα ιδεολογική κατασκευή τους, όχι υπαρκτές και επίκαιρες ανάγκες.»
Η θεωρία που κρύβεται σε κάθε άρθρο είναι το «έναρθρον» της κραυγής. Τα γραπτά του Χαρίδημου δεν αρκούνται στο ρηχό δημοσιογραφικό «ουστ παλιοκερατάδες, που θέλετε κι άσυλο», ούτε στο στερεοτυπικό «πόσο κακή έγινε η πολιτική και πόσο χάλασε ο κόσμος». Εξηγεί. Εντάσσει την σημερινή πραγματικότητα σε ένα θεωρητικό σύνολο. Δεν ξέρω αν υπάρχει καλύτερο μάθημα οργανωσιακής θεωρίας, από το άρθρο «Η Εθνική, η Alpha, και ο βαλκανικός καπιταλισμός». Γράφτηκε το 2002, αλλά ισχύει και σήμερα που πάλι συζητείται η συγχώνευση των δύο τραπεζών. Κατ’ αρχήν ο Χαρίδημος απορεί γιατί οι διοικητές των δύο τραπεζών δεν αιτιολόγησαν την επικείμενη συγχώνευση με οικονομικούς όρους, αλλά εθνικούς, «λες και η Ελλάδα είναι μια χώρα με κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία».
Το κυριότερο, όμως, πρόβλημα που φωτίζει η αποτυχημένη απόπειρα συγχώνευσης είναι η «πατερναλιστική οργάνωση» του δικού μας βαλκανικού καπιταλισμού, σε σχέση με την «ορθολογική οργάνωση» του δυτικού καπιταλισμού.
«Στην ορθολογική οργάνωση η κυρίαρχη αξία είναι αυτή των απρόσωπων κανόνων καθολικής εφαρμογής, οι οποίοι δεσμεύουν διευθύνοντες και διευθυνόμενους -(εκεί) ο ηγέτης είναι εργαλείο της οργάνωσης. Στην πατερναλιστική οργάνωση η κυρίαρχη αξία είναι η προσωποπαγής εξουσία του ηγέτη, η οποία ερείδεται (στηρίζεται) σε παραδοσιακούς μηχανισμούς ένταξης (συγγένεια, κομματική ένταξη, εντοπιότητα, φιλία) -(εδώ) η οργάνωση είναι εργαλείο του ηγέτη.»
Σας θυμίζει κάτι αυτό; Μήπως τα ελληνικά κόμματα; Μήπως την πλειονότητα των ελληνικών επιχειρήσεων; Μήπως αυτό καθ’ αυτό το πολιτικό σύστημα που η πολιτειακή οργάνωση μετατράπηκε σε εργαλείο του εκάστοτε πρωθυπουργού;
Αυτό λοιπόν είναι ένα βασικό πλεονέκτημα του βιβλίου. Οι εκλαϊκευμένες θεωρίες που κρύβονται μέσα σε κάθε άρθρο. Και οι θεωρίες είναι χρήσιμες διότι είναι κατά κάποιο τρόπο «μετα-περιγραφή» των φαινομένων. Δεν σκιαγραφούν μόνο την επικαιρότητα ή ένα συγκεκριμένο γεγονός. Η θεωρία είναι εργαλείο που εξηγεί ένα σύνολο φαινομένων που μοιάζουν ξεχωριστά, είτε αυτά ανήκουν στο παρελθόν, είτε στο παρόν, ακόμη και στο μέλλον. Το άρθρο αυτό που γράφτηκε πριν έξι σχεδόν χρόνια ισχύει ακόμη. Δεν εξηγεί μόνο γιατί πνίγηκε στα σπάργανα η νέα απόπειρα συγχώνευσης Εθνικής-Alpha, αλλά εξηγεί μέχρι και την αποτυχία της νυν κυβέρνησης. Όπως έγραφε το 2002 ο Χαρίδημος η αποτυχία της κυβέρνησης Καραμανλή οφείλεται στον «πατερναλιστικό τρόπο οργάνωσης, την προσωποπαγή άσκηση διοίκησης, την απουσία συλλογικά επεξεργασμένων στρατηγικών, την προτίμηση σε εντυπωσιακές κινήσεις κορυφής, την αποποίηση ευθύνης από τους πρωταγωνιστές».
Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν την εργαλειακή χρησιμότητα του βιβλίου. Βγαίνει όμως κι ένα πολιτικό συμπέρασμα από την ανάγνωση της «Έναρθρης Κραυγής». Στο πρόλογό του βιβλίου ο Χαρίδημος δηλώνει σοσιαλδημοκράτης, που στα αμερικανικά σημαίνει «φιλελεύθερος». Διαβάζοντας λοιπόν τα άρθρα του σοσιαλδημοκράτη Χαρίδημο Τσούκα, αρχίζω να πιστεύω πως δίπλα στην παραδοσιακή και ανανεωτική Αριστερά υπάρχει και η έλλογη Αριστερά. Σκόρπια, αλλά ενεργή. Είναι η Αριστερά που παρατηρεί τον κόσμο πριν τον περιγράψει και τον στοχάζεται πριν τον καταγγείλει. Κυρίως είναι η Αριστερά που προτείνει. Όχι γενικώς και αορίστως, «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός», αλλά πως μπορεί να γίνει εφικτή μια πιο δίκαιη και ορθολογικά οργανωμένη κοινωνία.
Παρουσίαση του βιβλίου «Έναρθρη Κραυγή», του Χαρίδημου Τσούκα. «Κέντρο Λόγου και Τέχνης», Αθήνα 28.11.2007
