Το Σύνταγμα δεν φτιάχτηκε για να περιορίζει το άτομο. Αυτό έτσι κι αλλιώς το κάνουν οι απλοί νόμοι. Το Σύνταγμα είναι η εγγύηση ότι η επιβολή της θέλησης της πλειοψηφίας στο άτομο δεν είναι ανεξέλεγκτη.
Έχω την αίσθηση ότι αυτό το βιβλίο αγγίζει την ουσιαστική συζήτηση που πρέπει να γίνει για το Σύνταγμα. Δεν θέλω να αδικήσω την ελληνική βιβλιογραφία -δεν έχω δα κι εκτεταμένες γνώσεις για την ακαδημαϊκή συζήτηση που γίνεται στα ΑΕΙ σχετικά με το Σύνταγμα- αλλά φοβάμαι ότι η συζήτηση γίνεται σε λάθος πλαίσιο. Συζητάμε με όρους μοντερνισμού ? αναχρονισμού των συνταγματικών διατάξεων -αναχρονιστικό χαρακτήρισε το άρθρο 16 πριν από λίγο ο κ. Γιάννος Παπαντωνίου- αλλά το ερώτημα δεν είναι αυτό. Όλοι συμφωνούμε ότι το ελληνικό Σύνταγμα δεν πρέπει να εμπεριέχει αναχρονισμούς. Αυτό που μάλλον πρέπει να ρωτήσουμε είναι άλλο: ο καταστατικός χάρτης πρέπει να εμπεριέχει δυνάμει αναχρονιστικά άρθρα; Πόσα άλλα «άρθρα 16» θα εμπεριέχει το αναθεωρηθέν (για 3η φορά σε 30 χρόνια) Σύνταγμα;
Φοβάμαι ότι θα είναι πολλά κι αυτό γιατί η συζήτηση δεν γίνεται στο πλαίσιο που βάζει αυτό το βιβλίο. Δεν κατανοήσαμε ακόμη τι είναι σύνταγμα ή τι πρέπει να εμπεριέχει.
Για να γίνει πιο ξεκάθαρο αυτό που θέλω να πως θα κάνω μια παρέκβαση από την οικονομία και θα αναφέρω ένα προσφιλές για μένα και γνωστό σε όλους παράδειγμα, μια υπόθεση που συμφωνούμε όλοι. Ως δημοσιογράφο με είχε απασχολήσει έντονα το άρθρο 14 του Συντάγματος, το οποίο υποτίθεται ότι προστατεύει την ελευθερία του Τύπου.
Αν δει κάποιος το εν λόγω άρθρο, πέρα από την βαβούρα που έγινε για την παράγραφο 9 που αφορά τον βασικό μέτοχο, θα διαπιστώσει σχιζοφρενικές καταστάσεις.
Ναι μεν η παράγραφος 2 προβλέπει ότι «ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται», αλλά αυτή είναι για το θεαθήναι. Από κει και κάτω ξεκινούν οι εκπτώσεις.
Παρ. 3: «Κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η κατάσχεση, με παραγγελία του εισαγγελέα, μετά την κυκλοφορία: α) για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, β) για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, γ) για δημοσίευμα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Κράτους, δ) για άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος.»
Παράγραφος 6: «Το δικαστήριο, ύστερα από τρεις τουλάχιστον καταδίκες μέσα σε μία πενταετία για διάπραξη των εγκλημάτων που προβλέπονται στην παράγραφο 3, διατάσσει την οριστική ή προσωρινή παύση της έκδοσης του εντύπου και, σε βαριές περιπτώσεις, την απαγόρευση της άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος από το πρόσωπο που καταδικάστηκε, όπως νόμος ορίζει Η παύση ή η απαγόρευση αρχίζουν αφότου η καταδικαστική απόφαση γίνει αμετάκλητη.»
Παράγραφος 8: «Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος.».?
Το καλό είναι ότι αυτές οι αντιδημοκρατικές και ανελεύθερες ρυθμίσεις ουδέποτε εφαρμόστηκαν. Δεν θυμάμαι κατασχέσεις εντύπων για προσβολή Προέδρου, Θρησκείας, ή της δημοσία αιδούς, δεν είχαμε οριστική ή προσωρινή παύση έκδοσης εντύπου και φυσικά δεν είχαμε «απαγόρευση άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος». Ίσως επειδή δεν είχαμε δικτατορία. Ένας δικτάτωρ δεν θα ανέστελλε το άρθρο 14, απλώς θα το εφάρμοζε.
Κατά τον ίδιο σχιζοφρενικό τρόπο αντιμετωπίζει το ελληνικό Σύνταγμα την οικονομική δραστηριότητα των ανθρώπων. Στην γενική του αρχή το ελληνικό Σύνταγμα προστατεύει την ελευθερία οικονομικής δράσης με ένα περίεργο αστερίσκο. Στο άρθρο 5 παράγραφος 1 διαβάζουμε: «Kαθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Xώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη.»
Έτσι ο καθένας είναι ελεύθερος να δρα οικονομικώς εκτός αν παραβιάζει τα «χρηστά ήθη» (εδώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην συνείδηση του μέσου Έλληνα το κέρδος είναι ανήθικο και κυρίως «αίσχος»: η λέξη αισχροκέρδεια δεν απαντάται σε άλλη γλώσσα και ουδέποτε κάποιος μας εξήγησε που τελειώνει το κέρδος και που αρχίζει το αίσχος). Επίσης, καθένας είναι ελεύθερος να επιχειρεί αν δεν παραβιάζει το Σύνταγμα. Το τελευταίο αν και φαντάζει πλεονασμός ?τι σημαίνει δηλαδή σε ένα κείμενο Συντάγματος, ότι κάποιος είναι ελεύθερος να αναπτύσσει την προσωπικότητά του εκτός αν παραβιάζει το Σύνταγμα;? δεν είναι. Κι αυτό διότι σε αντίθεση με την συνταγματική φιλοσοφία μιας ελεύθερης κοινωνίας, το ελληνικό σύνταγμα δεν διαπνέεται από το πνεύμα της εξισορόπησης της τυραννίας της πλειοψηφίας στο άτομο, αλλά το αντίθετο: το ελληνικό Σύνταγμα ενισχύει την πλειοψηφία αντί να προστατεύει την ατομική πρωτοβουλία. Και μάλιστα σε βάθος χρόνου.
Να εξηγηθούμε: τα Συντάγματα είναι ο απότοκος του Κοινωνικού Συμβολαίου. Τα άτομα παραχωρούν μέρος των φυσικών τους δικαιωμάτων για να οργανωθεί η κοινωνική ζωή. Οφείλουν να υποτάσσουν τις επιθυμίες τους στις αποφάσεις της πλειοψηφίας αλλά μέχρι ενός ορίου. Αυτό το όριο πρέπει να εκφράζεται ρητώς στο Σύνταγμα. Το Σύνταγμα δεν φτιάχτηκε για να περιορίζει το άτομο. Αυτό έτσι κι αλλιώς το κάνουν οι απλοί νόμοι. Η πλειοψηφία ορίζει την συμπεριφορά των ατόμων διά του κράτους. Το Σύνταγμα είναι η εγγύηση ότι αυτός ο καθορισμός της συμπεριφοράς δεν θα ξεπεράσει κάποια όρια. Είναι η εγγύηση ότι η επιβολή της θέλησης της πλειοψηφίας στο άτομο δεν είναι ανεξέλεγκτη.
Αυτό όμως που βλέπουμε στο ελληνικό Σύνταγμα είναι τρεις αράδες που εξυπηρετούν τον βασικό σκοπό του Συντάγματος π.χ. «Kαθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Xώρας» και ολόκληρα κεφάλαια να το αναιρέσουν. Σε ότι αφορά τα θέματα Τύπου είναι εμφανέστατο διότι όλα βρίσκονται στο ίδιο άρθρο. Σε ότι αφορά την οικονομία είναι κάπως δυσδιάκριτο διότι οι σχετικές απαγορεύσεις είναι διάσπαρτες σε ολόκληρο το κείμενο.
Στις είκοσι λέξεις που εγγυώνται (με σχετική σαφήνεια) την ελευθερία του ατόμου να δρα οικονομικώς αντιπαρατίθενται για να την περιορίσουν οι 293 λέξεις του άρθρου 106 (Κράτος κι εθνική οικονομία), συν 143 του άρθρου 107 (Προστασία κεφαλαίων εξωτερικού και ειδική οικονομική νομοθεσία), συν 244 του άρθρου 117 (Αγροτική ιδιοκτησία, δάση, απαλλοτριώσεις, οικιστικές περιοχές), συν 189 του άρθρου 14 παράγραφος 9 (βασικός μέτοχος). Χονδρικά δηλαδή έχουμε είκοσι λέξεις που να εγγυώνται την ελευθερία του ατόμου και 870 να την αναιρούν. Χωρίς, βέβαια, να συνυπολογίσουμε και το άρθρο 16 το οποίο -ας μην γελιόμαστε!- δεν αφορά την Παιδεία, απλώς απαγορεύει την επιχειρηματική δράση (είτε συλλογικά από κοινωνικούς φορείς, είτε ιδιωτικά από επιχειρήσεις) σε ένα τομέα που κατά παράδοξο τρόπο θεωρούμε ιερό. Παρένθεση: ιερότερο της ζωής, αφού δεν ρυθμίζουμε συνταγματικά την αυτοκινητοβιομηχανία (τα προϊόντα της οποίας μπορούν να σκοτώσουν) ενώ ρυθμίζουμε την Ανώτατη Παιδεία διότι προφανώς φοβόμαστε ότι τα παιδιά θα μάθουν στραβά τις διαδικασίες μετάβασης στον σοσιαλισμό, κάτι που φυσικά είναι ιερότερο της ζωής.
Χωρίς να θέλω να αδικήσω κάποιον, το βιβλίο του Πάνου Καζάκου είναι το πρώτο που έχω δει να βάζει αυτή την προβληματική της ελευθερίας στο Σύνταγμα. Εξετάζει, όπως γράφει ο ίδιος «πως συνταγματικές διευθετήσεις μπορούν να “δέσουν τα χέρια” της πολιτικής (κυβέρνησης, μεμονωμένων μελών, της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και άλλων εντολοδόχων προκειμένου να αποτρέπονται στο μέτρο του δυνατού και χωρίς να αναιρεθούν ουσιώδη χαρακτηριστικά της Δημοκρατίας κοντόθωρες, προσοδοθηρικού χαρακτήρα και καιροσκοπικές αποφάσεις». Και συνεχίζει: «η πρόταση για εισαγωγή πρόσθετων μόνιμων περιορισμών με συνταγματική ισχύ, επιπλέον εκείνων που προκύπτουν από τις συνήθεις διαδικαστικού τύπου ρυθμίσεις, θέτει το ζήτημα πως μπορούν τελικά να αναγκασθούν κυβερνήσεις και κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες να συμμορφωθούν σε αυτούς. Στο κάτω-κάτω ελέγχουν ισχυρούς μηχανισμούς εξουσίας, διαθέτουν χρηματοδοτικούς πόρους και το μονοπώλιο στη χρήση της νόμιμης βίας».
Από αυτό ακριβώς πρέπει να ξεκινά όλη η προβληματική για τον καταστατικό χάρτη: Το Σύνταγμα δεν φτιάχτηκε για να θωρακίζει επιπλέον αυτούς που «ελέγχουν ισχυρούς μηχανισμούς εξουσίας, διαθέτουν χρηματοδοτικούς πόρους και το μονοπώλιο στη χρήση της νόμιμης βίας». Αλλά αντιθέτως να τους περιορίζει.
Αν η συνταγματική αναθεώρηση δεν γίνεται μ’ αυτή τη λογική -και δυστυχώς ούτε αυτή η αναθεώρηση γίνεται μ’ αυτό το σκεπτικό- εδώ είμαστε, σύντομα θα χρειαστούμε κι άλλη. Διότι οι συγκυρίες αλλάζουν, οι ανάγκες της πλειοψηφίας αλλάζουν και θα μπούμε σε ένα κυκεώνα διαρκών αναθεωρήσεων με στόχο την περαιτέρω θωράκιση των επιθυμιών που έχουν κατά εποχή οι πλειοψηφίες.
Σ’ αυτό ο συγγραφέας έχει προτάσεις. Δυστυχώς ένα Σύνταγμα σαν το ελληνικό δεν είναι μόνο ανάποδο στο παρόν, είναι ανάποδο και για το μέλλον. Δεν θωρακίζει μόνο την πλειοψηφία έναντι της μειοψηφίας τώρα, στον παρόντα χρόνο, θωρακίζει τις επιθυμίες της τωρινής πλειοψηφίας έναντι στις πιθανές επιθυμίες κάποιας μελλοντικής πλειοψηφίας. Σ’ αυτό ο κ. Καζάκος προχωρά ένα βήμα παραπέρα. Στο «κατάλογο ιδεών για ένα αναθεωρημένο “δημοσιονομικό σύνταγμα”» ζητά να τεθούν αυστηροί περιορισμοί στην άσκηση της δημοσιονομικής πολιτικής. Εξειδικεύει ένδεκα προτάσεις που εμπίπτουν στην λογική ότι ένα Σύνταγμα πρέπει να θέτει περιορισμούς στην πλειοψηφία όχι μόνο έναντι των παρόντων μειοψηφιών, αλλά και μελλοντικών πλειοψηφιών. Η δημοσιονομική μας πολιτική μέχρι σήμερα υπονομεύει ή -αν θέλετε- περιορίζει τις επιλογές της μελλοντικής δημοκρατίας. Αν δηλαδή η επόμενη γενιά βγάζει 100 ευρώ το χρόνο δεν μπορεί να τα διαθέσει όπως η πλειοψηφία της αποφασίσει. Θα πρέπει να δίνει τα μισά για να πληρώνει τα δικά μας χρέη.
Θα τελειώσω με ένα κουίζ. Θα διαβάσω δύο συνταγματικές επιταγές και το κουίζ είναι να βρούμε τις διαφορές.
«Το Kράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Xώρας, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας». Άρθρο 106, παρ.1, Σύνταγμα της Ελλάδος.
«H οικονομική ζωή της ΕΣΣΔ ορίζεται και κατευθύνεται στη βάση εθνικών οικονομικών σχεδίων που στοχεύουν στην αύξηση του δημόσιου πλούτου στην καλυτέρευση των υλικών συνθηκών των εργαζομένων και στην άνοδο του πολιτιστικού τους επιπέδου.» Άρθρο 11, Σύνταγμα της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.
Ποια η διαφορά; Ας το πάρει το ποτάμι: εμείς την πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας την προβλέπουμε στο άρθρο 15 που ρυθμίζει τα της τηλεόρασης…
Παρουσίαση του βιβλίου του Πάνου Καζάκου «Αναθεώρηση του Συντάγματος και οικονομία. Δοκίμιο οικονομικής ανάλυσης των θεσμών» που εκδόθηκε από το «Κέντρο Θεσμικών Μεταρρυθμίσεων» στις εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 20.1.2007