Η διαφθορά δεν εξαλείφεται. Απλώς ελαχιστοποιείται, περικόπτοντας τις ευκαιρίες ανάπτυξής της, δηλαδή μειώνοντας το κράτος.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν ο κ. Καραμανλής είπε πραγματικά όσα του αποδόθηκαν για τη διαφθορά, αλλά τι καλά θα ήταν να τα έλεγε; Δεν αστειευόμαστε: η σωστή διάγνωση μιας ασθένειας είναι η μισή θεραπεία της. Και η διαφθορά είναι πολύπλοκη κοινωνική παθογένεια που δεν αντιμετωπίζεται μόνο με ένα φάρμακο. Μάλλον χρειάζεται συνδυασμός δράσεων.
Ιστορικά έχουν διατυπωθεί τρεις τρόποι για τον θρίαμβο της αρετής επί της κακίας. Ο «ηθικολογικός» που θέλει την ηθική ανάταση των ανθρώπων, ο «κατασταλτικός» που υπολογίζει μόνο στους διωκτικούς μηχανισμούς και ο «ρεαλιστικός» ο οποίος χωρίς να αποκλείει τους άλλους δύο προσπαθεί να ελαχιστοποιήσει τις ευκαιρίες διαφθοράς.
Στην Ελλάδα κυριαρχεί η «ηθικολογική» άποψη. Πολλοί πιστεύουν ότι η ηθική είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για τη διαφάνεια. Εχουν δίκιο κατά το ήμισυ: η ηθική είναι αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Η ηθική δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος, ούτε μπορεί να διαπιστωθεί πριν αναλάβει κάποιος θέση ευθύνης. Ολοι μας, δυστυχώς, μόνον κάποια γενική εικόνα μπορούμε να έχουμε για τους ανθρώπους: δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων ούτε πόσο ηθικοί είναι, αλλά ούτε και πόσο ανήθικοι μπορεί να γίνουν. Το μόνο που μπορούμε να διαπιστώσουμε είναι την έλλειψη της ηθικής, δηλαδή την ανηθικότητα. Αυτό όμως γίνεται μόνον κατόπιν εορτής. Οταν πια η λαδιά έχει απλωθεί. Αρα, εξ αντικειμένου, η πάταξη της διαφθοράς μπορεί να προϋποθέτει μια μίνιμουμ ηθική συναίνεση, αλλά η ηθική από μόνη της δεν μπορεί να εξασφαλίσει τη διαφάνεια σε όλα τα επίπεδα διοίκησης.
Η καταστολή είναι επίσης αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την πάταξη της διαφθοράς. Χρειάζεται όταν υπάρχουν λίγα σάπια μήλα. Αλλά, από ένα επίπεδο παθογένειας και πάνω δεν δουλεύει, γιατί διαφθείρονται και οι μηχανισμοί δίωξης. Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως, όταν η ασθένεια εξαπλωθεί, κάθε νέος μηχανισμός πάταξης της διαφθοράς ρίχνει νερό στο μύλο της, διότι βάζει περισσότερους στο παιχνίδι.
Η ρεαλιστική προσέγγιση δεν αποκλείει τις δύο πρώτες μεθόδους καταπολέμησης της διαφθοράς, αλλά κατανοεί και τα όριά τους. Το σχήμα είναι απλό: η διαφθορά φύεται σε κάθε ανθρώπινη σύμπραξη. Φουντώνει όμως στις πολύπλοκες δομές. Το κράτος, για παράδειγμα, αποτελεί θερμοκήπιο για τέτοιου είδους φαινόμενα, επειδή αφενός είναι δαιδαλώδες και αφετέρου οι λειτουργοί του διαχειρίζονται ξένο χρήμα.
Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η διαφθορά δεν εξαλείφεται. Απλώς ελαχιστοποιείται, περικόπτοντας τις ευκαιρίες ανάπτυξής της, δηλαδή μειώνοντας το κράτος. Πρέπει να αποκεντρωθούν αρμοδιότητες είτε προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση είτε προς την αγορά. Στην πρώτη περίπτωση θα έχουμε ευκολότερο δημοκρατικό έλεγχο: Στις μικρές κοινωνίες βλέπουν, ελέγχουν καλύτερα. Στη δεύτερη περίπτωση, όπου κάποιοι παίζουν τα λεφτά τους, αυτοί επίσης βλέπουν κι ελέγχουν καλύτερα. Αλλά ακόμη κι αν δεν το κάνουν -αν δηλαδή ο διευθύνων σύμβουλος μιας επιχείρησης κάνει ανέλεγκτα και προσωπικές μπίζνες εντός της εταιρείας του- ουδόλως μας αφορά. Αφορά μόνο τους μετόχους. Οταν διαφθείρεται το στέλεχος μιας κρατικής εταιρείας μας αφορά όλους, διότι άθελά μας όλοι είμαστε μέτοχοι.
Στην Ελλάδα προσπαθήσαμε επί μακρόν να λύσουμε το πρόβλημα της διαφθοράς με τους δύο πρώτους τρόπους. Δεν πρέπει να απαξιώσουμε την προσπάθεια, διότι δεν γνωρίζουμε σε ποια κατάσταση θα βρισκόμασταν σήμερα χωρίς αυτή. Αλλά πρέπει ταυτόχρονα να κατανοήσουμε και τα όριά τους. Η εκτεταμένη διαφθορά που υπάρχει στη χώρα δεν θα καταπολεμηθεί προσθέτοντας νέα παρακλάδια στην σάπια δομή που έχουμε σήμερα. Χρειάζονται χειρουργικές λύσεις κι αυτές πρέπει να επιδιώξουμε.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 1.9.2006
