«Οι ρίζες του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα είναι πρωτίστως πολιτικές και ξεκινούν ασφαλώς από τον Εμφύλιο Πόλεμο» λέει ο πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών Γιάννης Bούλγαρης.
«Οι ρίζες του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα είναι πρωτίστως πολιτικές και ξεκινούν ασφαλώς από τον Εμφύλιο Πόλεμο» λέει ο πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών Γιάννης Bούλγαρης. O συγγραφέας του βιβλίου «H Eλλάδα της Mεταπολίτευσης 1974-1990» (εκδόσεις Θεμέλιο, 2000) κάνει μια μικρή αναδρομή στην άνθιση του φαινομένου του αντιαμερικανισμού στη χώρα μας ξεκινώντας από τον εμφύλιο. «Παλαιοί αριστεροί διηγούνται ότι είχαν αισθανθεί κάποια ελπίδα όταν οι ΗΠΑ αντικατέστησαν τη Βρετανία ως “προστάτιδα δύναμη” στις απαρχές του εμφυλίου. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ο αντιαμερικανισμός παγιώθηκε στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης ΗΠΑ – ΕΣΣΔ, όπως συνέβη άλλωστε σε όλες τις δυτικές χώρες. Στην Ελλάδα όμως ο αντιαμερικανισμός υπήρξε και εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα έντονος γιατί ακριβώς γεννήθηκε και συνδέθηκε με ένα εθνικό τραύμα, με έναν εθνικό διχασμό».
– Μιλάμε για τον αντιαμερικανισμό της κομουνιστικής αριστεράς …
Ασφαλώς. Όμως επειδή το ΚΚΕ είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία ενός μεγάλου αντιστασιακού εθνικού κινήματος, του ΕΑΜ, η επιρροή του επεκτεινόταν πολύ πέρα των δυνάμεών του. Έτσι, μεγάλα τμήμα του «κεντροαριστερού», θα λέγαμε σήμερα, χώρου, συμμερίστηκαν τον αντιαμερικανισμό, παρ’ ότι δεν είχαν ακολουθήσει το ΚΚΕ στην εμφύλια σύρραξη. Αργότερα, στην περίοδο του διπολισμού, ο αντιαμερικανισμός της Αριστεράς εντάχθηκε, σαν μια ψηφίδα, μέσα στη συνολική κοσμοαντίληψή της. Συγκρούονταν ο Καπιταλισμός και ο Σοσιαλισμός, οι ΗΠΑ ήταν ηγέτης του αντίπαλου στρατοπέδου, του αντίπαλου κοινωνικού μοντέλου, της αντίπαλης κοσμοαντίληψης. Έτσι, ο αντιαμερικανισμός είχε πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Κυρίως όμως δεν ήταν αυτονομημένος, δεν ήταν ένας «ξερός» αντιαμερικαινισμός, όπως σε μεγάλο βαθμό έχει γίνει στις μέρες μας. Ας θυμηθούμε επιπλέον κάτι σημαντικό. Τα δύο συστήματα ανταγωνίζονταν τότε για το ποιό από τα δύο ήταν σε θέση να αναπτύσσεται γρηγορότερα, να παράγει περισσότερο, να είναι δικαιότερο. Από τα μέσα κυρίως της δεκαετίας του ‘50 και ύστερα, η αντιπαράθεση Καπιταλισμού – Σοσιαλισμού, γινόταν στο πεδίο του εκσυγχρονισμού και της προόδου. Χρησιμοποιώ και πάλι τρέχοντες όρους για λόγους ευκολίας, εννοώ όμως ότι ο αντιαμερικανισμός της Αριστεράς δεν είχε τότε τα έντονα λαϊκιστικά και αντιεκσυγχρονιστικά στοιχεία που έχει σήμερα, ή και στον βαθμό που τα είχε, ήταν υποταγμένα σε ένα πολιτικο – ιδεολογικό λόγο ο οποίος επικαλείτο το μέλλον και την πρόοδο. Θα προσέθετα, με όρους δυτικού Διαφωτισμού, αλλά ας το αφήσουμε εδώ γιατί θα ανοίγαμε μεγάλο θέμα.
– Στην “Ελλάδα της Μεταπολίτευσης” ο αντιαμερικανισμός γενικεύεται και ακουμπά σε όλες τις παρατάξεις.
Και ήταν λογικό. Η τραγωδία της Δικτατορίας και της Κύπρου έξυσαν παλιές πληγές και άνοιξαν καινούργιες. Η Αριστερά αισθάνθηκε δικαιωμένη στην κριτική της για τον ρόλο των αμερικανών στην πολιτική μας ζωή. Αλλά και ο κόσμος της Δεξιάς αισθάνθηκε να πληγώνεται στο πιο ευαίσθητο σημείο της δικής του ιδεολογίας – στην ιδέα του έθνους. Η Ελλάδα είχε εισπράξει μια εθνική ταπείνωση και η μετεμφυλιακή εθνικόφρων παράταξη δεν μπορούσε να μην αισθανθεί και αυτή πίκρα έναντι του παλαιού συμμάχου της. Περισσότερο όμως ενδιαφέρον έχει νομίζω ο αντιαμερικανισμός του ΠΑΣΟΚ. Αλλωστε, αυτό πρωτοστάτησε στον μεταπολιτευτικό αντιαμερικανισμό. Η μία αιτία ήταν ψηφοθηρική, απλή και προφανής. Ενδιαφέρον όμως έχει μια άλλη, που συνδέεται με την ταυτότητα του Κινήματος. Το ΠΑΣΟΚ εμφανίστηκε ως ένα σοσιαλιστικό κόμμα, με εθνικοαπελευθερωτικό αντιϊμπεριαλιστικό λόγο, αλλά ποτέ δεν κατόρθωσε να συγκροτήσει μια συνεκτική αριστερή ιδεολογία. Ούτε άλλωστε προσπάθησε επί μακρόν. Πολύ γρήγορα, ήδη από το 1977, εξελίχθηκε σε ευρύ πολυσυλλεκτικό κόμμα και στον αντιδεξιό πόλο εξουσίας. Ο πολιτικός λόγος με τον οποίο συσπείρωσε την εκλογική του βάση έγινε πρωτίστως αντιδεξιός, αλλά αυτό δεν αρκούσε γιατί έπρεπε να ικανοποιήσει τόσο τους αριστερούς ψηφοφόρους όσο και τον κομματικό οργανισμό – μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες μέλη – ο οποίος είχε συγκροτηθεί σε ριζοσπαστικότερη κατεύθυνση. Ο αντιαμερικανισμός έγινε κεντρικό στοιχείο αυτού του «ριζοσπαστικότερου» πολιτικού λόγου του ΠΑΣΟΚ. Λειτούργησε σαν ένα εύληπτο και αποτελεσματικό κατάλοιπο μιας αριστερής ιδεολογίας που δεν μπόρεσε να συγκροτηθεί συνεκτικά και που επισκιαζόταν συνεχώς από την κυβερνητική πρακτική. Νομίζω ότι μια απεικόνιση αυτού που θέλω να πω είναι το οξύμωρων η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ να υπογράφει το 1983 μια αξιοπρεπή συμφωνία παραμονής των αμερικανικών βάσεων και την ίδια ώρα να κατεβάζει στους δρόμους κάποιες κομματικές οργανώσεις να πανηγυρίσουν γιατί ο “αγώνας δικαιώθηκε” και θα έφευγαν «οι βάσεις του θανάτου». Αυτό έδειχνε τις μεταλλαγές που είχε υποστεί η έννοια αντιαμερικανισμός: από ψηφίδα της αριστερής πολιτικής στρατηγικής σε κώδικα του αριστερόστροφου λαϊκιστικού λόγου.
– Σήμερα βλέπουμε και τη ΝΔ να κάνει αντιαμερικανισμό.
Ναι και η εξήγηση είναι πολλαπλή. Πρώτον, μετά τη δικτατορία άλλαξαν οι σχέσεις ΗΠΑ – Ελλάδας. Οι αμερικανικές κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν ισότιμα, ή καλύτερα αδιάφορα, τη ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ, πράγμα που δεν συνέβαινε πριν. Έτσι, η ΝΔ αισθάνεται πλέον χειραφετημένη, συχνά μάλιστα αδικημένη, από τις ΗΠΑ. Δεύτερον και κυριότερο, η «Αμερική» συμβόλιζε και συμβολίζει ποικίλα πράγματα τα οποία μάλιστα άλλαζαν μέσα στην μεταπολεμική ιστορία: ηγέτης του αντικομμουνιστικού στρατοπέδου, σύμβολο μιας ανοιχτής φιλελεύθερης κοινωνίας, κοιτίδα των καινοτομιών. Μέσα στις μετεμφυλιακές συνθήκες, η ελληνική δεξιά ήταν φιλοαμερικανική γιατί ήταν πριν απ’ όλα αντικομμουνιστική και πολύ λιγότερο γιατί εκτιμούσε τον φιλελεύθερο, δυναμικό χαρακτήρα της αμερικανικής κοινωνίας. Υπ’ αυτή την έννοια, υπάρχει μια ιστορική σύνδεση με τον σημερινό αντιαμερικανισμό που εκδηλώνεται σε σημαντικά τμήματα του εκλογικού σώματος της ΝΔ, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις. Αυτός ο αντιαμερικανισμός είναι κοινωνικού και πολιτισμικού χαρακτήρα. Εκφράζει τον φόβο ή την αντίθεση στον εκσυγχρονισμό στρωμάτων που είτε χάνουν κοινωνικά είτε αισθάνονται να απειλούνται οι πολιτισμικές τους σταθερές. Επιπλέον, να μην το ξεχνάμε, έχουν εμφανιστεί αρκετοί πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες που επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν αυτούς τους φόβους καλλιεργώντας έναν δεξιόστροφο αυτή τη φορά λαϊκισμό.
– Έχει νόημα ο αντιαμερικανισμός σήμερα.
Νομίζω ότι ο «ιστορικός» αντιαμερικανισμός, για τον οποίο μιλήσαμε, έχει γίνει ένα στερεότυπο που μάς εμποδίζει ως κοινωνία να προσανατολιστούμε καλύτερα στον μεταδιπολικό κόσμο. Δεν μας χρειάζεται ένας νέος αντιαμερικανισμός. Μας χρειάζεται όμως πιστεύω, μια κριτική ματιά προς την Αμερική γι’ αυτό που σήμερα είναι, και μια ουσιαστική κατανόηση της διαφορετικότητάς της από την Ευρώπη. Εννοώ κριτική στην επιδίωξής των ΗΠΑ να οικοδομήσουν μια νέα διεθνή τάξη βασισμένη στην ισχύ μιας και μόνης χώρας. Εννοώ επίσης την κατανόηση ότι το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο πήγασε από μια διαφορετική ιστορική εξέλιξη, αναζήτησε την ισορροπία μεταξύ ανάπτυξης και κοινωνικού κράτους, μεταξύ καπιταλισμού και ισότητας. Είναι μια διαφορετική ιστορική παρακαταθήκη που οι ευρωπαίοι, και μαζί με αυτούς εμείς οι Έλληνες, πρέπει να τη διατηρήσουμε και να την αξιοποιήσουμε.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Aπογευματινή» στις 10.3.2002
