Φράνσις Φουκουγιάμα: το ριζοσπαστικό Ισλάμ είναι δύναμη «δημιουργικής καταστροφής» για τον αραβικό κόσμο, μια δύναμη που ανοίγει τον δρόμο για μια νέας μορφής δημοκρατική τάξη στη Μέση Ανατολή.
Η θεωρία μοιάζει λίγο με τις ελπίδες του Kαραγκιόζη. «Πού θα πάει! Θα χτυπήσει. Θα ιδρώσει. Θα πάθει πνευμονία. Θα πεθάνει…». Ο Φράνσις Φουκουγιάμα όμως σοβαρολογεί: το ριζοσπαστικό Ισλάμ (που είναι υπαίτιο για το νέο και μεγαλύτερο κύμα τρομοκρατίας που γνώρισε ως σήμερα η υφήλιος) είναι δύναμη «δημιουργικής καταστροφής» για τον αραβικό κόσμο, μια δύναμη που ανοίγει τον δρόμο για μια νέας μορφής δημοκρατική τάξη στη Μέση Ανατολή.
Το άρθρο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς που συνέγραψε με τον Ναντάβ Σαμίν προκαλεί παθιασμένες συζητήσεις στους κύκλους των πολιτικών επιστημόνων. «Ο ισλαμισμός του Μπιν Λάντεν και των οπαδών του», γράφουν, «δεν είναι ξέχωρος από τις αναπτυξιακές αποτυχίες των αραβικών κοινωνιών. Ταυτόχρονα όμως θα ήταν λάθος να δούμε το ισλαμικό κίνημα ως απλή έκφραση αυτών των αποτυχιών».
Για τους δύο στοχαστές το φαινόμενο του ριζοσπαστικού ισλαμισμού έχει πολλά κοινά με την άνοδο του φασισμού και του κομμουνισμού στην Ευρώπη του μεσοπολέμου. Οι ρίζες του ναζιστικού κινήματος υπάρχουν στην ταχύτατη βιομηχανοποίηση της Κεντρικής Ευρώπης. «Σε μια μόνο γενιά», γράφουν, «εκατομμύρια χωρικοί μετακινήθηκαν από τις μικρές κοινότητές τους στις μεγάλες, απρόσωπες πόλεις χάνοντας στο ενδιάμεσο τους οικείους κοινωνικούς κώδικες».
«Η ταχύτατη μετάβαση -η οποία έχει αναλυθεί με την περίφημη αντίθεση του Φερδινάνδου Τόινι μεταξύ κοινότητας και κοινωνίας- υπήρξε πιθανότατα η πλέον ισχυρή δύναμη του εθνικισμού. Αποχωρισμένοι από όλα όσα νοηματοδοτούσαν την ταυτότητά τους, οι μετατοπισθέντες χωρικοί έφτιαξαν νέους κοινωνικούς δεσμούς με τη γλώσσα, την εθνικότητα και τελικά με την μυθολογική προπαγάνδα της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Μολονότι τα διάφορα ακροδεξιά κόμματα υποκρίνονταν ότι αναβιώνουν αρχαίες παραδόσεις -προχριστιανικές στην περίπτωση του ναζισμού, ρωμαϊκές στην περίπτωση του ιταλικού φασισμού- τα δόγματά τους ήταν ένα συγκρητικό συνονθύλευμα, παλαιών συμβόλων και νέων ιδεών…».
«Ο ισλαμισμός (όπως πρώτος παρατήρησε ο Έρνεστ Γκέλνερ) ακολούθησε παρόμοιο μονοπάτι. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι περισσότερες μουσουλμανικές κοινωνίες έζησαν κοινωνικές μεταμορφώσεις παρόμοιες με εκείνες της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Μεγάλος αριθμός χωρικών μετακινήθηκαν στις απέραντες φτωχογειτονιές του Καΐρου, του Αλγερίου και του Αμάν αφήνοντας πίσω τους το πολύχρωμο Ισλάμ της υπαίθρου. Ο ισλαμισμός γέμισε το κενό και τους πρόσφερε μια νέα ταυτότητα…».
Οι Φουκουγιάμα και Σαμίν αναλύουν πώς ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός μπολιάστηκε από την ιδεολογία του επαναστατικού μαρξισμού και αναρωτιούνται: «Μπορεί ο ισλαμισμός (όπως ο φασισμός και ο κομμουνισμός πριν απ’ αυτόν) να είναι ακούσια μια δύναμη εκσυγχρονισμού, που θα προετοιμάσει τις μουσουλμανικές κοινωνίες να ανταποκριθούν -όχι καταστροφικά αλλά δημιουργικά- στην πρόκληση της Δύσης;».
Οι δύο στοχαστές θεωρούν τον κομμουνισμό και τον φασισμό ως τις παιδικές ασθένειες της φιλελεύθερης κοινωνίας: «Οι μπολσεβίκοι πέτυχαν να δημιουργήσουν μια βιομηχανική και αστική Ρωσία και ο Χίτλερ κατάφερε να αποτινάξει τους Γιούνγκερ και την κοινωνική διαστρωμάτωση που χαρακτήριζε την προπολεμική Γερμανία. Διά της βασανιστικής και εξαιρετικά δαπανηρής οδού οι δύο αυτοί “-ισμοί” ξεκαθάρισαν κάποια από τα προνεωτερικά ζιζάνια που εμπόδιζαν την ανάπτυξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας».
Έτσι θα πορευθεί και το Ισλάμ; Οι Φουκουγιάμα και Σαμίν πιστεύουν πως οι πιθανότητες είναι πολλές. Απομένει να δούμε αν και κατά πόσον έχουν δίκιο…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 27.12.2002
