Ένα ψυχολογικό πείραμα του 1974 δείχνει ότι οι άνθρωποι που ενεργούν υπό διαταγές είναι ικανοί για το άφατο κακό. Το ίδιο πείραμα έδειξε ότι, παρ’ όλα αυτά, υπάρχει ελπίδα…
Το 1974 ο ψυχολόγος καθηγητής του πανεπιστημίου Yale Στάνλει Μίγκραμ (1933-1984) θέλησε να μελετήσει τα όρια της ηθικής του ανθρώπου που λειτουργεί υπό διαταγές. Έκανε ένα «απάνθρωπο πείραμα» για να δει που μπορεί να φτάσει ένας καθημερινός άνθρωπος όταν μπει σε μια κλίμακα εξουσιαστικής ιεραρχίας; Μπορεί ένας απλός πολίτης άνθρωπος να σκοτώσει επειδή απλώς ακολουθεί διαταγές;
Σκέφτηκε λοιπόν ένα απλό πείραμα. Πήρε μια ομάδα ανθρώπων και, υπό την πρόφαση ότι μελετά την επίδραση της τιμωρίας στην μαθησιακή διαδικασία, τους χώρισε σε ζευγάρια. Κάθε ζεύγος αποτελείτο από ένα «Δάσκαλο» και ένα «Μαθητή». Όσοι υποδυόταν τους «Μαθητές» δενόταν σε μια ηλεκτρική καρέκλα. Όσοι υποδυόταν τους «Δάσκαλους» έκαναν ερωτήσεις. Σε κάθε λάθος απάντηση ο «Δάσκαλος» ανέβαζε συνειδητά κατά 15 volt την τάση του ρεύματος που διοχετευόταν στον «δέσμιο-Μαθητή». Από τα 150 volt και πάνω οι «Μαθητές» ούρλιαζαν. Στα 300 volt λιποθυμούσαν. Όλοι -συμπεριλαμβανομένων των δασκάλων- γνώριζαν ότι στα 450 volt επερχόταν ο θάνατος. Τα αποτελέσματα του πειράματος ήταν συγκλονιστικά.
Κάτω από την πίεση των ερευνητών που έκαναν το πείραμα και με την διαβεβαίωση ότι δεν θα υπάρξουν νομικές επιπλοκές, το 60% των «Δασκάλων» εκτέλεσε πιστά το καθήκον του φτάνοντας μέχρι το θανατηφόρο ηλεκτροσόκ των 450 volt! Κανείς δεν σταμάτησε πριν φτάσει τα 300 volt! Φυσικά, οι δεμένοι «Μαθητές» ήταν ηθοποιοί, αλλά οι «Δάσκαλοι» (απλοί άνθρωποι όλων των κοινωνικών τάξεων και μορφωτικών επιπέδων) δεν το γνώριζαν. Απλώς υποτάχθηκαν στα κελεύσματα των εξουσιαστών ερευνητών.
Το πείραμα αυτό, ήταν μια βόμβα στην επιστήμη της ψυχολογίας. Μελετήθηκαν όλες οι παράμετροί του (η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος, κατά πόσο γνώριζαν οι «Δάσκαλοι» ότι τα 450 volt ήταν θανατηφόρα κ.λ.π.) αλλά το αποτέλεσμα παρέμενε απελπιστικό για την ανθρώπινη φύση. Δύο στους τρεις ανθρώπους υποτάσσονται στην εξουσία κάνοντας το μέγιστο κακό. Χωρίς να υπάρχει καν ιδεολόγημα από πίσω (πατρίς, θρησκεία κ.λ.π.) και μάλιστα χωρίς να υπάρχει η αυστηρή στρατιωτική πειθαρχία (ένα συμβόλαιο έδενε μόνο τους «Δασκάλους» με τους ερευνητές) έξι στους δέκα ανθρώπους μπορούν να σκοτώσουν εκτελώντας διαταγές ένα συνάνθρωπό τους.
Πολλοί συνάδελφοι καθηγητές του Στάνλει Μίγκραμ επανέλαβαν το πείραμα. Χρησιμοποίησαν διαφορετικές κοινωνικές ομάδες (εργαζόμενους, ανέργους, πλούσιους, φτωχούς κ.λ.π.) αλλά τα αποτελέσματα ήταν ίδια και χειρότερα. Πάνω από 60% των δασκάλων έφτασαν στην θανατηφόρο δόση των 450 volt! Επανέλαβαν το πείραμα στο Μόναχο, στη Ρώμη, στη Νότιο Αφρική, και στην Αυστραλία. Οι άνθρωποι ήταν παντού ίδιοι. Απλώς στο Μόναχο το ποσοστό των πειθήνιων «δασκάλων» έφτασε το 85%!
Δεν πρέπει να εκπλαγούμε λοιπόν πως η μικρόσωμη κ. Λίντι Ίνγκλαντ έφτασε στα φρικιαστικά βασανιστήρια της φυλακής Αμπού Γράιμπ. Έξι στους δέκα από μας θα είχαμε την ίδια ηλίθια δικαιολογία: «Ακολουθώ διαταγές». Τίνος όμως διαταγές; Κατά τον Τζούνιορ Μπους, μέχρι και ο κ. Ράμσφελντ είναι αθώος του αίσχους και του αίματος. «Κάνεις εξαίρετη δουλειά», είπε απευθυνόμενος στον κ. Ράμσφελντ ο πλανητάρχης. «Σ’ ευχαριστώ για την ηγεσία σου»!
«Ακόμη και ο Aιχμαν αρρώσταινε από τα βασανιστήρια στα στρατόπεδα συγκέντρωσης», έγραψε πριν τριάντα χρόνια ο Στάνλει Μίγκραμ (στο ιστορικό του άρθρο «Οι Κίνδυνοι της Υπακοής» «The Perils of Obedience»), «αλλά καθόταν στο γραφείο του ρίχνοντας πασιέντζες. Την ίδια στιγμή κάποιος που έριχνε στους θαλάμους αερίων το Cyclon-b, μπορούσε να δικαιολογήσει την συμπεριφορά του λέγοντας ότι ακολουθεί διαταγές άνωθεν. Έτσι υπήρχε κατακερματισμός της ανθρώπινης πράξης. Κανείς δεν ερχόταν αντιμέτωπος με τις επιπτώσεις της απόφασής του να συνεργήσει στη δαιμονική πράξη. Το άτομο που είχε την ευθύνη (στην αλυσίδα της ιεραρχίας) είχε εξαφανιστεί. Πιθανώς αυτό να είναι το πιο κοινό χαρακτηριστικό του κοινωνικά οργανωμένου κακού στις σύγχρονη κοινωνία». Όπως ακριβώς γίνεται προσπάθεια να εξαφανιστεί η ευθύνη των κ.κ. Ράμσφελντ και Μπους για το άγος του Ιράκ και του Γκουαντάναμο…
Φταίει λοιπόν η μικρόσωμη Λίντι, για τα βασανιστήρια; Φταίει, αλλά δεν είναι η μόνη. Η ευθύνη φτάνει στην κορυφή, γιατί όπως γράφει και στο εξαίρετο άρθρο του ο καθηγητής Συνταγματολόγος κ. Σταύρος Τσακυράκης «πρέπει να είμαστε ασυγχώρητα ανόητοι για να απομονώσουμε, όπως θέλουν ο Ράμσφελντ και η κυβέρνηση Μπους, τα φρικιαστικά βασανιστήρια στο Ιράκ από την πολιτική τους, η οποία εδώ και καιρό, ολοένα και πιο απροκάλυπτα, έχει πάρει διαζύγιο από την αμερικανική παράδοση και τις αξίες που επικαλούνται.» (Ελευθεροτυπία 10.5.2004).
Η Λίντι δεν είναι αθώα, αλλά δεν είναι και η μόνη ένοχη. Το έγκλημα ξεκίνησε ένα χρόνο πριν και δυστυχώς δεν τελειώνει σήμερα…
Υστερόγραφο στο πείραμα Μίλγκραμ: Υπάρχει μια φωτεινή πτυχή στο πείραμα Μίλγκραμ. Επαναλήφθηκε με διάφορες εκδοχές. Σε μία απ’ αυτές τις εκδοχές ο πρώτος «Δάσκαλος» ήταν ηθοποιός κι επαναστάτησε. Αποφάσισε να μην προχωρήσει στην «τιμωρία» των «Μαθητών» και… Ω του θαύματος! Το 90% των επόμενων «Δασκάλων» έκαναν το ίδιο…
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή» στις 11.5.2004
