Το υλικό που συγκεντρώνει το Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο είναι πολύτιμο. Τόσο πολύτιμο που πρέπει να εφεύρουμε τρόπους για να χρησιμοποιηθεί, όσο το δυνατόν περισσότερο. Πρέπει να το παραδώσουμε χωρίς εμπόδια στη νέα γενιά.
Στην Ελλάδα χρόνια τώρα καμωνόμαστε ότι συζητάμε για την «Κοινωνία της Πληροφορίας». Κάνουμε ημερίδες για πράγματα με περίεργα αρκτικόλεξα (ΕΠΑΝ, ΚΠΣ, ΤΠΕ, ΕπΠΑ) και για άξονες κι επιχειρησιακά προγράμματα. Τις περισσότερες φορές δηλαδή δεν συζητάμε για την Κοινωνία της Πληροφορίας, συζητάμε για τις δυνατότητες επιδότησης δια της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Τυπικό σε μια χώρα που κυριαρχείται από σοβιετικού τύπου λογικές και που επωδός κάθε συζήτησης είναι: «τι κάνει το κράτος γι’ αυτό;».
Συζητάμε πολύ επίσης για τεχνολογίες: WAN, ADSL, routers και γραμμές μεταφοράς δεδομένων. Με άλλα λόγια δεν συζητάμε για την Κοινωνία της Πληροφορίας, συζητάμε για την Κοινωνία της Πληροφορικής. Δεν συζητάμε για την πληροφορία, συζητάμε για τα εργαλεία της. Θυμάμαι ότι η τελευταία παθιασμένη συζήτηση στο χώρο ήταν για την υστέρηση της χώρας σε γραμμές ADSL και το κόστος τους. Θεμιτή η συζήτηση, διότι η χώρα υστερεί και είναι ακόμη πολύ ακριβή, αλλά ας αναλογιστούμε κάτι: έστω ότι αύριο γινόταν ένα θαύμα και όλα τα νοικοκυριά αποκτούσαν 10 ή 20 Mbps γραμμές. Τι θα τις έκαναν; Τι ελληνικό περιεχόμενο θα διακινούνταν; Κάποιες εφημερίδες και κάποια κειμενάκια των blogers; Η μόνη χρησιμότητα των γραμμών υψηλής ταχύτητας στη χώρα είναι για εισαγωγές. Σε σχέση με το διαθέσιμο ελληνικό περιεχόμενο είμαστε τεχνολογικά αναβαθμισμένοι.
Γι’ αυτό λοιπόν έφτασε ο καιρός να βάλουμε στην συζήτηση την «Κοινωνία της Πληροφορίας». Δηλαδή για την Κοινωνία και για την Πληροφορία. Kαι τα δύο δεν έχουν σχέση με τα καλώδια. Tο πρώτο αφορά σχέσεις ανθρώπων ή κοινωνικών ομάδων, νέες και παλιές ιεραρχίες. Έχει να κάνει με συγκρούσεις και προβλήματα. Bρίσκεται μέσα σε πρωτόγνωρες νομικές διαμάχες, που ναι μεν επιλύονται στην Eσπερία, αλλά οι λύσεις που δίνονται δεν είναι κατ’ ανάγκην οι καλύτερες δυνατές γι’ αυτόν τον τόπο, γι’ αυτόν τον χρόνο. Aφορά ιδιοκτησίες, πληροφοριακό πλούτο (που αναγκαστικά με κάποιο τρόπο θα διανεμηθεί) έχοντες και μη έχοντες, νέες μορφές εργασίας και κοινωνικών σχέσεων.
Tέλος η Κοινωνία της Πληροφορίας έχει να κάνει με την Πληροφορία, τον φτωχό αδελφό σε όλη την συζήτηση για το μέλλον. Η απουσία ελληνικού περιεχομένου είναι εμφανής στον κυβερνοχώρο. Λείπουν κλασικά ελληνικά έργα (αρχαία και νέα), εγχειρίδια πανεπιστημιακών, σημειώσεις, εργασίες κ.λ.π., λείπουν τα οπτικοακουστικά κομμάτια της ιστορίας μας, λείπει δηλαδή η πρώτη ύλη του κυβερνοχώρου, που χωρίς αυτή οι υπολογιστές και τα καλώδια είναι απλώς άχρηστα.
Αυτή τη στιγμή γίνεται μια μεγάλη συζήτηση σε όλο τον κόσμο για τα δικαιώματα χρήσης της πληροφορίας. Με ποιους όρους κάποιος την κάνει κτήμα του. Μιλώ για το μεγάλο θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας το οποίο αποτελεί την μεγαλύτερη απειλή στα θεμέλια της κοινωνικής συνοχής. Δεν υπερβάλω, απλώς θέτω ένα θέμα που κανονικά έπρεπε να μας ανησυχεί ιδιαίτερα.
Πνευματική ιδιοκτησία δεν υπήρχε πριν την βιομηχανική εποχή. Τον 17ο αιώνα και για λόγους άσχετους με τα περιβόητα κίνητρα σε δημιουργούς γεννήθηκε το copyright. Αυτό εξυπηρετούσε δύο σκοπούς: πρώτον τον έλεγχο της διάδοσης ανατρεπτικών κειμένων. Δίνοντας αποκλειστικά δικαιώματα (rights) για την παραγωγή τυπογραφικών αντιγράφων (copies) ο βασιλεύς της Αγγλίας μπορούσε να ελέγξει το τι διάβαζαν οι υπήκοοί του. Η άσκηση λογοκρισίας είχε αποκεντρωθεί στη συντεχνία των τυπογράφων.
Ο δεύτερος σκοπός ήταν ότι δημιουργούσε μονοπώλια από τα οποία γέμιζε το βασιλικό θησαυροφυλάκιο. Όταν λίγοι μπορούσαν να τυπώσουν το best-seller όλων των εποχών -δηλαδή την Βίβλο- ή το δεύτερο τυπογραφικό best-seller -δηλαδή τα τραπουλόχαρτα- τα λεφτά για το βασιλικό ταμείο ήταν πολλά. Το κράτος έφτιαξε ένα νομικό μονοπώλιο για να θησαυρίζει.
Το θέμα κατόπιν απασχόλησε και τους πατέρες του αμερικανικού έθνους. Από την μια ήξεραν ότι είναι ανόητο να θέτει κανείς νομικούς φραγμούς στην διάχυση των πληροφοριών. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έγραψε το λαμπρότερο πνεύμα της αμερικανικής επανάστασης και πατέρας όλων των σύγχρονων δικαιωμάτων ο Τόμας Τζέφερσον: «Αν η φύση έχει κάνει ένα πράγμα λιγότερο επιδεκτικό απ’ όλα τα άλλα στο δικαίωμα αποκλειστικής ιδιοκτησίας, αυτό είναι η ενέργεια της σκέψης, αυτό που αποκαλείται ιδέα. Kάθε άνθρωπος μπορεί να την κατέχει ολοκληρωτικά όσο την κρατά για τον εαυτό του· από την στιγμή όμως που αποκαλύπτεται γίνεται κοινό κτήμα όλων, και όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος δεν μπορεί να αποδιώξει αυτήν την ιδιοκτησία. O περίεργος χαρακτήρας της [ιδέας] είναι πως κανείς δεν κατέχει λιγότερη, αφού όλοι κατέχουν το σύνολό της. Αυτός που παίρνει μια ιδέα από μένα, παραλαμβάνει μια διδαχή χωρίς να μειώνει την δίκή μου, όπως εκείνος που ανάβει τον δαυλό από τον δικό μου φωτίζεται χωρίς να αφήνει εμένα στα σκοτεινά. Οι ιδέες πρέπει ελεύθερα να πηγαίνουν από τον ένα στον άλλο σε όλη την υφήλιο, για την ηθική αλληλοδιδαχή των ανθρώπων και την βελτίωση της κατάστασής των. Μοιάζουν σα να έχουν σχεδιαστεί από την φύση με ένα περίεργο αλλά κι ευεργετικό τρόπο. H φύση έκανε τις ιδέες σαν την φωτιά, επεκτάσιμες σε όλο τον χώρο, χωρίς να χάνουν την δύναμή τους σε κανένα σημείο, και σαν τον αέρα τον οποίο αναπνέουμε, και ο οποίος είναι αδύνατον να γίνει αποκλειστική ιδιοκτησία κανενός. Oι εφευρέσεις λοιπόν δεν μπορούν από την φύση τους να γίνουν ιδιοκτησία κανενός».
Παρ’ όλα αυτά όμως οι Αμερικανοί έβαλαν στο Σύνταγμά τους μια διάταξη που προβλέπει ότι το Κογκρέσο μπορεί «προκειμένου να προωθήσει την πρόοδο των χρήσιμων τεχνών να εξασφαλίσει στους συγγραφείς και εφευρέτες για περιορισμένο χρόνο αποκλειστικά δικαιώματα στα γραπτά και τις εφευρέσεις τους».
Έβαλαν όμως ταυτόχρονα κάποιες ασφαλιστικές δικλείδες: 1) περιορισμό του χρόνου για το νομικό μονοπώλιο και 2) η δικαιολογημένη χρήση πνευματικών έργων που καλύπτονται από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το πρώτο εξασφάλιζε την συνέχεια της δημιουργίας. Κάποιος θα μπορούσε μετά από ένα περιορισμένο χρόνο να συνεχίσει π.χ. τις ιστορίες του Χάρι Πότερ, όπως μπόρεσε, για παράδειγμα ο Γουόλτ Ντίσνεϊ να μας δώσει σε ταινία κινουμένων σχεδίων τα παραμύθια των αδελφών Γκρίμ. Το δεύτερο εξασφάλιζε ότι όλοι οι άνθρωποι θα είχαν ίσες ευκαιρίες να μετέχουν στην γνωστική διαδικασία. Η μαζική εκπαίδευση, οι βιβλιοθήκες, οι μεγάλες ιδεολογικές και πολιτικές συζητήσεις βασίζονται στη «δικαιολογημένη χρήση» των πνευματικών έργων. Ας σκεφτούμε μόνο ένα: Θα υπήρχε άραγε Αϊνστάιν αν ο μεσαίου εισοδήματος υπάλληλος στο γραφείο πατεντών της Βέρνης έπρεπε να «αγοράσει» ολόκληρη την γνώση των φυσικών επιστημών που προηγήθηκε της Θεωρίας της Σχετικότητας; Η κοινοκτημοσύνη της γνώσης δημιουργεί μακροπρόθεσμα πρόοδο και όχι η περίφραξή της πληροφορίας με συστήματα πνευματικής ιδιοκτησίας.
Αυτές οι δύο κατακτήσεις απειλούνται σήμερα από τους μεσάζοντες των πνευματικών έργων που είναι οι πολυεθνικές των media. Πρώτον: η τεχνολογία άλλαξε δραματικά το τοπίο. Παλιότερα κάποιος μπορούσε να ξεφυλλίσει ένα βιβλίο, να το διαβάσει σε μια βιβλιοθήκη χωρίς ποτέ να το αγοράσει. Στην ψηφιακή τεχνολογία, ακόμη και το ξεφύλλισμα σημαίνει δημιουργία αντιγράφου. Εδώ είναι η πρώτη σύγκρουση: οι μεσάζοντες λένε ότι ακόμη και το ξεφύλλισμα είναι αγορά, εμείς οι καταναλωτές ισχυριζόμαστε ότι δεν αγοράζουμε γουρούνι στο σακί. Πρέπει να το δούμε πριν το αγοράσουμε. Δυστυχώς η νομοθεσία παγκοσμίως πάει προς αυτούς που έχουν τα λεφτά να την επηρεάσουν. Οι λομπίστες των media κατάφεραν να θεωρείται κάθε ξεφύλλισμα χωρίς πληρωμή «πειρατεία». Νομικά, διότι στην κοινωνία ο νόμος έχει ακυρωθεί.
Το δεύτερο και πιο εξωφρενικό είναι η διαρκής επέκταση του «περιορισμένου χρόνου» προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων που προβλέπεται στο αμερικανικό Σύνταγμα και στις νομοθεσίες όλου του κόσμου. Ξεκίνησε από 14 χρόνια κι έφτασε τα 95! Κάθε φορά που τελειώνει ο χρόνος προστασίας ενός πνευματικού έργου της Disney περνά κι ένας νόμος επέκτασης του copyright. Τώρα έφτασαν να συζητούν και να προπαγανδίζουν ότι ο περιορισμένος χρόνος που προβλέπει το αμερικανικό Σύνταγμα μπορεί να νομοθετηθεί ως «η αιωνιότητα πλην μία μέρα». Δεν είναι αστείο, είναι η επίσημη πρόταση της Αμερικανικής Ένωσης Κινηματογραφικών Εταιριών.
Με αυτόν τον τρόπο οι μεσάζοντες των πνευματικών έργων κλέβουν την πρώτη ύλη δημιουργίας από τα παιδιά μας. Σκεφθείτε να ίσχυε στα χρόνια του Disney «η αιωνιότητα πλην μια μέρα». Δεν θα είχαμε, ούτε την «Φαντασία», ούτε την «Χιονάτη», ούτε καν τον ίδιο τον Μικι Μάους, αφού υπήρξαν και προηγούμενα κόμικς με ομιλούντες ποντικούς. Ταυτόχρονα δια τέτοιων νόμων ποινικοποιούν μια ολόκληρη γενιά που ήδη χρησιμοποιεί υπάρχοντα πνευματικά έργα κουλτούρα για να δημιουργεί νέα έργα.
http://video.google.com/videoplay?docid=151931508083111702
Ουπς! Μόλις παρανομήσαμε. Αυτό είναι ένα πειρατικό βίντεο. Χρησιμοποιεί «κλεμμένες» εικόνες και «κλεμμένη» μουσική για να δημιουργήσει ένα εντελώς νέο και διαφορετικό πνευματικό έργο. Αν μπορούσε να εφαρμοστεί ο νόμος περί πνευματικής ιδιοκτησίας -ακόμη κι αυτός που ισχύει σήμερα- αυτό το υπέροχο βίντεο απλώς δεν θα υπήρχε.
Υπάρχουν δύο τρόποι για να αντισταθεί η κοινωνία σ’ αυτή την αναίσχυντη -κατά την ταπεινή μου άποψη- κλοπή που οι μεσάζοντες των media επιχειρούν. πρώτον η πολιτική δράση. Αντίδραση σε όλα τα νομοθετήματα που κρυφίως επιχειρούν να ποινικοποιήσουν την διάδοση της φωτιάς ή τον αέρα που έλεγε ο Τζέφερσον. Στην Σουηδία για παράδειγμα δημιουργήθηκε νέο πολιτικό κόμμα νέων ανθρώπων, όταν επιχειρήθηκε να ποινικοποιηθεί η ελεύθερη διακίνηση των πληροφοριών.
Δεύτερον και κυριότερο: διάχυση της δημόσιας πληροφορίας. Ακόμη και στην καπιταλ-μανή Αμερική όλη η πληροφορία και σε οποιαδήποτε μορφή (κείμενο, ήχος, βίντεο, επιστημονικές εργασίες) παράγεται από το κράτος είναι ελεύθερα διαθέσιμες στους πολίτες. Το σκεπτικό είναι απλό: οι φορολογούμενοι ήδη πλήρωσαν για την παραγωγή τους. Τα οφέλη πολλαπλασιαστικά: η αμερικανική βιομηχανία και η τεχνολογική υπεροχή βασίζεται στην ελεύθερη διακίνηση των πληροφοριών. Πολλοί νέοι άνθρωποι είχαν στη διάθεσή τους κρατικά χρηματοδοτούμενες έρευνες, πρόσθεσαν τις δικές τους ιδέες κι έκαναν επιτυχημένα προϊόντα. Αυτό καθ’ αυτό το internet φτιάχτηκε με κρατική χρηματοδότηση. Κάποιοι πήραν τις πρώτες έρευνες και έφτιαξαν το θαύμα.
Εδώ μπαίνει το Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο. Το υλικό που ήδη συγκεντρώνεται είναι πολύτιμο. Τόσο πολύτιμο που πρέπει να εφεύρουμε τρόπους για να χρησιμοποιηθεί, όσο το δυνατόν περισσότερο. Πρέπει να το παραδώσουμε χωρίς εμπόδια στη νέα γενιά, να γίνει κτήμα τους, να δημιουργήσουν επ’ αυτού. Κάποιοι απ’ αυτούς θα πάρουν αυτό το πρωτογενές υλικό και θα φτιάξουν καινούργια πράγματα, πιο ελκυστικά απ’ ότι εμείς. Θα διαδώσουν με μύριους τρόπους την γνώση που εμείς απλώς θα αρχειοθετούμε. Θα συμβάλλουν στην ιστορική μας αυτογνωσία. Θα κάνουν την καταχωνιασμένη σε ράφια ιστορία μας μέρος της ποπ κουλτούρας. Θα την διαδώσουν. Γι’ αυτό προτείνω να χρησιμοποιήσουμε την μόνη λογική λύση μεταξύ πειρατείας και πνευματικής ιδιοκτησίας την πλατφόρμα των Creative Commons και μάλιστα στην μορφή «some rights reserved».
Και θα δίνουμε δωρεάν στον Κυριακού, το Mega και τους άλλους καναλάρχες το υλικό; μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος. Ναι, ας πάρουμε απλώς τα λεφτά για την χρήση των δημοσιών συχνοτήτων που κάνουν (έστω αυξημένα για να χρηματοδοτήσουν το οπτικοακουστικό αρχείο) κι ας τους δώσουμε δωρεάν το υλικό. Αντί να κάνουμε μια επιπλέον γραφειοκρατική υπηρεσία που θα ψάχνει ποιος χρησιμοποίησε το υλικό κι αν αυτό εμπίπτει σε δικαιολογημένη χρήση ή όχι και τελικά να καταλήξουμε σε αναποτελεσματικές διαδικασίες ας πάρουμε τα χρήματα από τις άδειες εκπομπής. Χρησιμοποιούν δημόσια περιουσία έτσι κι αλλιώς. Ας πληρωθούμε απ’ αυτά που μπορούμε και όχι να κυνηγάμε πειρατές. Διότι αν μπούμε στην διαδικασία να πούμε «για εκπαιδευτική χρήση δωρεάν, για εμπορική με δικαιώματα» και το mega προβάλει ένα ντοκιμαντέρ που έκαναν οι φοιτητές, τι θα ισχυριστούμε; Απλώς θα μπούμε σε ένα κυκεώνα γραφειοκρατίας που τελικά δεν θα προστατεύει ούτε το αρχείο, αλλά ούτε θα εξυπηρετεί τους εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα κανάλια ας πληρώνουν για τις συχνότητες και μάλιστα, αφού είναι σπάνιες, ακριβά κι ας ελπίσουμε ότι θα τους πείσουμε να κάνουν ντοκιμαντέρ ελληνικής ιστορίας.
Ομιλία στην ημερίδα «Αρχείο Επικαίρων – Ιστορία εν κινήσει» του Εθνικού Οπτικοακουστικού Αρχείου, Αθήνα 10.4.2008
